नेपाल गौरवशाली इतिहास बोकेको देश हो । नेपालको इतिहास निकै प्राचीन मानिन्छ । नेपाललाई सत्ययुगमा सत्यवती, त्रेतायुगमा तपोवन र द्वापरयुगमा मुक्तिसोपान भनिन्थ्यो । पौराणिक कालका विभिन्न ग्रन्थमा नेपाल नाम उल्लेख भएबाट नेपालको इतिहास निकै प्राचीन भएको अनुमान लगाउन सकिन्छ । पश्चिम नेपालको बुटवलक्षेत्रमा पाइएको रामापिथेकस मानवको अवशेषले एक करोड वर्षभन्दा अगाडिदेखि नै नेपालमा मानवको बसोबास सुरु भइसकेको तथ्य पुष्टि हुन्छ ।
नेपाल विभिन्न ऋषिमुनिहरूको तपोभूमिकारूपमा रहेको थियो । कौशिक, बाल्मीकिलगायतका सयौँ ऋषिमुनिले यहाँ आई तपस्या गर्थे । यहाँ बेलाबखतमा विपश्वी बुद्ध, शिखी बुद्ध, विश्वभू बुद्ध, मञ्जुश्री बोधिसत्व, व्रकुच्छन्द बुद्धजस्ता तपस्वीहरू आउने गर्थे । नेपालको इतिहासलाई मुख्य गरी प्राचीन काल, मध्य काल र आधुनिक काल गरी तीन खण्डमा विभाजन गरेर अध्ययन गरिन्छ । काल भन्नाले समय अवधि बुझिन्छ ।
पृथ्वीनारायण शाहबाट एकीकरण हुनु अघिसम्म नेपाल भन्नाले काठमाडौँ उपत्यकामा विकास भएको राज्यलाई बुझिन्थ्यो । सो राज्य समय समयमा विस्तार हुने र टुक्रिने गरिरहन्थ्यो गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले वि.सं. १८२५ मा काठमाडौँ विजय गरे । त्यसपछि उनले काठमाडौँलाई राजधानी बनाएरआधुनिक नेपाल राज्यको स्थापना गरे । यही गौरवशाली देश नै आजको नेपाल हो ।
नेपालको इतिहासको काल विभाजन
| प्राचीन काल | वि.सं. ९३६ भन्दा अघि | नेपाल संवत् सुरु हुनुअघि |
|
मध्य काल |
वि.सं. ९३६ देखि १८२५ सम्म |
नेपाल संवत् सुरु भएदेखि नेपाल एकीकरणका क्रममा
पृथ्वीनारायणशाहबाट कान्तिपुर विजय नभएसम्म |
| आधुनिक काल | वि.सं. १८२५ देखि हालसम्म | पृथ्वीनारायणशाहबाट काठमाडौँ विजय भएदेखि हालसम्म |
१. नेपाल राज्यको उत्पत्ति
नेपालको राज्यको उत्पत्ति कसरी भयो भन्ने सम्बन्धमा इतिहासकारहरूले विभिन्न प्रमाणहरूको खोजी गरेर तथ्य बाहिर ल्याएका छन् । यसका आधारमा नेपालको उत्पत्ति र नामकरण कसरी भयो होला भनी अनुमान लगाउन सकिन्छ । नेपाल राज्यको उत्पत्ति र नामकरणका विषयमा विभिन्न तथ्य तथा धारणाहरू प्रकाशमा आएका छन् ।
(क) भौगोलिक तथ्य
करिब १३ करोड वर्ष पहिला नेपाल रहेको ठाउँमा टेथिस सागर नामक एक समुद्र थियो । दक्षिणतर्फको जमिन उत्तरतर्फ सर्दै जाने क्रमम टेथिस सागरको पिँध च्यापिँदै गयो र पिँधको जमिनमाथि उठ्दै गयो । वरिपरिका नदीहरूले ल्याएका पदार्थहरू पनि थुप्रिँदै गयो । यसरी हिमालय पर्वत र मोडदार पर्वतहरूको उत्पत्ति भयो । त्यही मोडदार पर्वतको बिचमा हालको नेपाल रहेको छ । नेपालको अधिकांश ठाउँमा चुन ढुङ्गालगायतका पत्रे चट्टानहरू पाइनुले पनि यस तथ्यलाई पुष्टि गर्छ । समुद्रमा करोडौँ वर्षसम्म समुद्री जीवको हड्डी जम्मा भएर चुन ढुङ्गा निर्माण हुन्छ । नेपालको हिमाली क्षेत्रमा पनि समुद्री जीवावशेष पाइन्छ । शालिग्राम त्यस्तै समुद्री जीवको जीवावशेष हो ।
काली गण्डकी नदीले हिमाली क्षेत्रबाट शालिग्राम बगाएर ल्याउँछ । पहाडहरू बन्ने क्रममा हाल काठमाडौँ उपत्यका रहेको स्थानमा एक विशाल ताल बनेको थियो । लाखौँ वर्षसम्म यस वरिपरिका खोलाहरू बागमती, विष्णुमती, हनुमन्ते, मनहरा, गोदावरी, कोड्कु, नक्खु आदिले बगाएर ल्याएका वस्तु थुप्रिएर सो तालको पिँध माथि उठ्दै आयो । चोभरको डाँडा चुनढुङ्गाले बनेको पहाड हो । चुनढुङ्गा पानीसँग प्रतिक्रिया गर्ने हुनाले त्यहाँ चुनढुङ्गा खिइँदै गएर गल्छी बन्यो र तालको पानी सुक्न गयो । त्यसपछि यहाँ वरिपरिका डाँडाबाट मानिसहरू आई गाइवस्तु चराउन थाले । यहीँ खेतीपाती गरेर बस्न थाले । त्यसपछि त्यहाँ नेपाल नामको राज्य स्थापना भयो ।
(ख) पौराणिक तथ्य
महाभारत, पशुपति पुराण, बौद्ध ग्रन्थलगायतका विभिन्न धार्मिक ग्रन्थहरूमा नेपाल राज्य र यहाँका राजाहरूको उल्लेख पाइन्छ । नेपाल नामको पहिलो उल्लेख ५०० देखि ६०० इ.पू.मा रचना गरिएको अथर्वपरिशिष्टमा गरिएको पाइन्छ ।यी तथ्यबाट पौराणिक कालदेखि नै नेपालको अस्तित्व थियो भन्न सकिन्छ । त्यसबेला मध्यक्षेत्रमा नेपाल, पूर्वमा मिथिला राज्य, पश्चिममा शाक्य वंशीय राज्य रहेको पाइन्छ ।
(ग) ऐतिहासिक तथ्य
भारतीय गुप्त सम्राट् समुद्रगुप्तले आफ्नो इलाहावाद अभिलेखमा नेपालको उल्लेख ‘छिमेक राज्य’ को रूपमा गरेका छन् । त्यसपछिका प्रायः सबै स्रोतहरूले नेपालको उल्लेख स्वतन्त्र राज्यको रूपमा नै गरेका छन् । नेपालका शिलालेखहरूमा भने वि.सं. ५६९ को टिस्टुङ अभिलेखमा पहिलोपटक नेपाल शब्दको उल्लेख भएको छ । यसरी यो मुलुक प्राचीन समयदेखि नै नेपाल नामबाट परिचित रहेको स्पष्ट हुन्छ ।
नेपाल नाम कसरी रहन गायो भन्ने सम्बन्धमा फरक फरक तर्क पाइन्छ । इतिहासकारले विभिन्न तथ्यका आधारमा नेपाल नाम रहन गएको हो भन्ने तर्क प्रस्तुत गरेका छन् ।
(क) भाषाको आधारमा
‘नेपाल’ पौराणिक किराती शब्द ‘नेपा’ को सांस्कृतिक रूप हो । किराती र नेवारी भाषामा ‘ने’ को अर्थ ‘मध्य’ र ‘पा’ को अर्थ ‘देश’ अर्थात् ‘मध्यदेश’ हुन्छ । मध्यपहाडी खण्डमा रहेको ‘नेपा’ मा ‘ल’ प्रत्यय लागेर नेपाल नाम रहेको देखिन्छ । तिब्बती भाषामा ‘ने’ को अर्थ घर र ‘पाल’ को अर्थ उन हुन्छ । त्यसबेला यस क्षेत्रमा भेडापालन बढी
भएकाले नेपलबाट उन र उनी कपडा विदेशमा निर्यात हुन्थ्यो । त्यसैले उनको घर अर्थात्उन हुने ठाउँको रूपमा यो क्षेत्रको नामकरण नेपाल रहन गएको देखिन्छ । लिम्बु भाषामा नेपालको अर्थ समतल भूमि भन्ने हुन्छ ।पहाडी खण्डमा ठुलो मैदानी उपत्यका भएकाले यसको नाम नेपाल रहन गएको देखिन्छ ।
पुरानो लेप्चा भाषामा ‘ने’ को अर्थ पवित्र र ‘पाल’ को अर्थ गुफा हुन्छ । यसरी ‘नेपाल’ ले पुण्यभूमि वा धार्मिक स्थल बुझाउँछ । अतः लेप्चा भाषानुसार यस ठाउँको नाम नेपाल रहन गएको देखिन्छ । नेपालका तामाङहरूले पनि तीर्थलाई ‘ने’ भन्छन् । लामा धर्मग्रन्थमा ‘ने’ को अर्थ पवित्र स्थान हो । नेपालमा प्रशस्त धार्मिक स्थल भएकालेतामाङ भाषाअनुसार पुण्य भूमिकारूपमा नेपाल नाम रहन गएको हुन सक्छ । संस्कृत भाषामा नीपः भनेको पहाडको फेदी हुन्छ सो शब्दमा उपसर्ग आल (स्थान) जोडेर नेपाल भएको अनुमानछ । आलको अर्थ घरहुन्छ ।पहाडी काखमा रहेको उपत्यका भएको हुनाले यसलाई नेपाल भन्न थालियो ।
(ख) पौराणिक आधारमा
नेपाल महात्म्यअनुसार नेपाल उपत्यकाम‘ने’ नाम गरेका ऋषि बस्थे । उनले यस राज्यको स्थापना गर्नुका साथै यहाँका जनताको लालपालन गरेका थिए । त्यसैले ने मुनिद्वारा पालित भएकाले यस देशको नाम नेपाल रहन गएको मानिन्छ ।
(ग) ऐतिहासिक आधार
नेपालका प्राचीन शासक गोपालवंशीहरूलाई “निप” भनिन्थ्यो । आलयको अर्थ घर हो । त्यसैलेनिपहरूको शासन चलेको राज्य भएको हुनाले यस देशलाई नेपाल भनियो ।
३. प्राचीन नेपाल
नेपाली सभ्यताकोप्राचीन इतिहास धेरै हदसम्म किंवदन्तीमा आधारित भए तापनि केही मूलभूत कुराहरू प्रमाणित भएका छन् । किरातकालपूर्वका ठोस ऐतिहासिक सामग्री प्राप्त हुन सकेका छैनन् । खास गरी त्यस समयको इतिहासका मुख्य स्रोतहरू गोपाल वंशावली, भाषा वंशावली, कर्कपेट्रिकको वंशावली र राइट वंशावली हुन् । यसका अतिरिक्त हिन्दु तथा बौद्ध धार्मिक ग्रन्थहरू र लिच्छविकालीन अभिलेख र मूर्तिहरूलाई पनि आधार मान्ने गरिन्छ ।
त्यसै गरी कौटिल्यको अर्थशास्त्र र चिनियाँ यात्री हु एन्साङ्को यात्रा विवरणमा पनि नेपालको लिच्छविकालीन इतिहासका तथ्यहरू उल्लेख गरिएको पाइन्छ । यसकालको राजनीतिक, आर्थिक,सामाजिक अवस्था आदिका विषयमा लिच्छविकालीन अभिलेखहरूबाट केही झलक पाइन्छ । ईश्वी संवत्को थालनीसँगै लिच्छविकाल सुरु भए पनि प्रमाणहरूकाआधारमा इस्वीको पाचौँ शताब्दीदेखि मात्र प्राचीन नेपालको इतिहास बढीविश्वासिलो बनेको पाइन्छ ।
(क) गोपाल वंश
नेपालका प्रथम राजाहरू गोपालवंशी थिए । गोपाल भन्नाले गाईपालक समुदायभन्ने बुझिन्छ । काठमाडाँ उपत्यकाको पानी बाहिर निस्किएपछि यो ठाउँ पश्र स्त मलिलो र वनस्पतिले भरिपुर्ण हुनपुग्यो । त्यसैले वरिपरिका डाँडामा बसोबास गर्ने प्राचीन नाग जातिहरू उपत्यकामा आई बसोबास गर्न थाले । यहाँको उर्वर घाँसे भूमि देखेर दक्षिणतर्फका नीप जातिका गोपालहरू यहाँ आर्कषित भए । दक्षिणबाट आएका निपहरू (गोपाल) र यहाँका प्राचीन नाग जातिबिच भीडन्त भयो ।
नागजातिहरू पराजित भई दक्षिण भेगतर्फ लागे भने नेपाल उपत्यकामा गोपालहरूको वर्चस्व कायम भयो । टेकु दोभानमातपस्या गरी बस्ने ‘ने’ नाम गरेका ऋषिले गोपालवंशका भुक्तमान (जसलाई भूमिगुप्त पनि भनिन्छ) लाई राजाबनाए । यिनी गोपालवंशका संस्थापक तथा नेपालका प्रथम राजा हुन् ।गोपा वंशावली अनुसार गोपालवंशी आठजना शासकहरूले करिब ५०५ वर्ष नेपालको शासन गरेको अनुमान छ । जसमा गोपालवंशी शासकहरू भूमि गुप्त, जय गुप्त, धर्म गुप्त, हर्ष गुप्त, भिम गुप्त, मणि गुप्त, विष्णु गुप्त रजीन गुप्तले शासन रहेका थिए ।
(ख) महिषपालवंश
गोपाल राजवंशावलीमा उल्लेख भएअनुसार गोपालवंशका जीन गुप्तलाई युद्धमा पराजित गरी महिषपालहरूले नेपालको शासनमा नियन्त्रण कायम गरेका थिए । गाई पाल्नेलाई गोपाल भने झैँ भैसी पाल्नेलाई महिषपाल वा आभीर भनिन्थ्यो । उनीहरू सिम्रौनगढ रजनकपुर बिचको समतल भूमिमा आफूसँग हातहतियार समेत राखी ठुलो सङ्ख्यामा भैँसी पाल्ने गरेका थिए । यस वंशका प्रथम राजा वरसिंह हुन् । भाषा वंशावलीअनुसार यस वंशका तीन शासकहरूवर सिंह, जय सिंह र भुवन सिंहले करिब १६१ वर्ष शासन गरेका थिए ।
(ग) किरातवंश
गोपाल वंशावलीमा किरात राजाहरूको सूचीका साथै उनीहरूको मूलस्थानतामाकोसी र सुनकोसीबिचको भूभाग भनी बताइएको छ ।आभीर वंशका अन्तिम राजा भुवनसिंहलाई युद्धमा पराजित गरी किरातवंशी राजायलुङ वा यलम्बरले शासनमा नियन्त्रण कायम गरेका थिए । किरातवंशका २९ पुस्ताका ३२ राजाहरूले झन्डै १५०० वर्ष जति शासन चलाएको मानिन्छ । यलम्बरको नामबाट पाटन सहरको पुरानो नाम यल रहन गएको मानिन्छ ।
इन्द्रजात्रामा खम्बामा राखिने आकाश भैरवको टाउको यिनै यलम्बर को भएको मानिन्छ । यिनैको पालामा किरातेश्वर महादेवको उत्पत्ति भएको र महाभारत युद्धका एक महारथी अर्जुनसँग किरातेश्वर महादेवको लडाइँ भएको उल्लेख छ ।सातौँ किराती राजा जितेदास्तीका पालामा गौतम बुद्धका चेला भिक्षु आनन्द नेपाल आएका थिए । चौधौँ किराती राजा स्थुङ्कोको पालामा भारतका मौर्य सम्राट् अशोक छोरी चारुमतीलाई साथमा लिएर नेपाल आएका थिए ।
उनले लुम्बिनीमा गौतमबुद्धको जन्मस्थल पत्ता लगाएर राखेको स्तम्भ अझै जस्ताको त्यस्तै छ । ललितपुरमा पनि सम्राट्अशोकले सहरको चार कुनामा चारओटा चार स्तूपहरू बनाउन लगाएका थिए । ती स्तूपहरू ललितपुरको लगनखेल, पुल्चोक र इमाडोलमा अझै देख्न पाइन्छ । उनकी छोरी चारुमतीले चाबहिलमाविहार निर्माण गरेको कुरा उल्लेख छ । बौद्ध भिच्छुहरू बस्न र अध्ययन गर्नका लागि बनाइएको विहारलाई बहिल पनि भनिन्छ ।
चारुमतीकै नामबाट सो विहारको नाम चाबहिल रहेको मानिन्छ ।चारुमतीको विवाह कान्तिपुरका देवपालसँग भएको थियो । उनकै नामबाट त्यहाँ एक बस्तीको निर्माण भयो जसलाई देवपत्तन (देउपाटन) भनेर चिनिन्छ । किरातकालमा नामकरण भएका केही बस्तीहरू अहिले पनि रहेका छन् । भक्तपुरलाई नेवारी भाषामा खोप भनिन्छ । यसलाई किरातकालमा खोप्रिङ भनिन्थ्यो । त्यसै गरी किरातकालीन नाम तेङ्खुबाट टेकु, सङ्गबाट साँगा, चङ्गुबाट चाँगु, खुर्पासीबाट खोपासी जस्ता बस्तीका नामहरूरहेका थिए जो अझै प्रचलनमा रहेका छन् ।
किरात शासनको अन्त्यतिर ललितपुरको च्यासल भन्ने ठाउँमा आठसय किरातीको हत्या गरिएको थियो । च्यासको अर्थ आठसय हुन्छ । त्यसैले त्यस ठाउँको नाम च्यासल रहनगएको हो । किरातकालको ऐतिहासिक र पुराताइिभ्वक प्रमाणहरू नभेटिए पनि पशुपतिमा रहेको चौडाछाती भएको विरूपाक्षको मूर्ति किरातकालकै भएको मानिन्छ । अन्तिम किराती राजा गास्ती थिए । कुनै इतिहासकारहरूले अन्तिम किराती राजा खिगु हुन् भनी लेखेका छन् ।
४. आर्थिक सामाजिक अवस्था
प्राचीन कालको गोपाल, महिषपाल र किराती शासन व्यवस्थाको आर्थिक तथा सामाजिक अवस्था त्यति प्रस्ट छैन । तैपनि त्यसबेलाको तथ्यहरूका आधारमा निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ । गोपालवंशी शासनकालको मुख्य आर्थिक क्रियाकलाप पशुपालन थियो । काठमाडौँ उपत्यका उब्जाउशील तलैया माटाले बनेको हुनाले यहाँ प्रशस्त घाँस थियो । त्यसैले यहाँका बासिन्दा गाई पाल्ने गर्थे । मलिलो माटाले बनेको भूभाग भएका कारण यहाँ कृषि व्यवसाय पनि गरिन्थ्यो ।
महिषपाल वंशको पालामा भने भैँसी पाल्न थालियो । अन्य कुरा गोपाल वंशकै जस्तो थियो । किरात कालमा मानिसहरू कृषि र पशुपालनका साथमा सिकार गर्ने कार्य पनि गर्थेे । तीनओटै काल खण्डमा घरेलु उद्योगबाट आफूलाई आवश्यक वस्तु तयारी गरिन्थ्यो । समाज हिन्दु धार्मिक परम्परामा आधारित थियो । पशुपतिनाथको उत्पत्ति र मन्दिर निर्माणको कुराले त्यस बेला शैव धर्मको विकास भएको अनुमान लगाउन सकिन्छ । पशुपतिमा किरातेश्वर महादेव रहनुले किरात कालमा पनि शैवधर्म चलेको देखिन्छ । सो समयमा हिन्दु परम्पराअनुसारका विभिन्न चाडपर्वहरू मनाइन्थ्यो ।
लेखन तथा संकलन – चिनारी नेपाल
श्राेतः पाठ्यक्रम विकास केन्द्र सानोठिमी भक्तपुर ।