नेपालको राजधानी काठमाडौँको पूर्वी भागमा, जीवन र मृत्युको साक्षी बन्दै निरन्तर बगिरहने पवित्र बागमती नदीको किनारमा, हिन्दूहरूको आस्थाको केन्द्र श्री पशुपतिनाथ मन्दिर अवस्थित छ। यो मन्दिर केवल एक पूजास्थल मात्र होइन, बरु यो नेपालको इतिहास, संस्कृति, वास्तुकला र सनातन धर्मको एउटा जीवन्त सार हो। पशुपतिनाथको भव्य परिसरलाई युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्र (सन् १९७९ मा सूचीकृत) मा समावेश गरिएको छ, जसले यसको विश्वव्यापी महत्त्वलाई पुष्टि गर्दछ।
१. 📜 ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र किंवदन्ती
पशुपतिनाथको इतिहास पौराणिक कालदेखि नै जोडिएको मानिन्छ, यद्यपि मन्दिरको लिखित अभिलेख लिच्छवीकाल (ई.सं. ४०० पछि) सम्म भेटिन्छ।
क. पशुपति नामको उत्पत्ति (किंवदन्ती)
‘पशुपति’ शब्दको अर्थ हो — ‘पशु’ (जीव) + ‘पति’ (स्वामी) = सम्पूर्ण जीवहरूको स्वामी। यसको उत्पत्तिबारे दुई मुख्य किंवदन्तीहरू छन्:
- मृगस्थलीको कथा: एक पौराणिक कथाअनुसार, भगवान शिव र माता पार्वतीले कैलाश पर्वत छाडेर रमणीय श्लेष्मान्तक वन (हालको पशुपति क्षेत्र) मा आएर मृगको रूप धारण गरी विहार गर्नुभयो। अन्य देवताहरूले शिवलाई फेला पारेर फर्कन आग्रह गर्दा शिवले अस्वीकार गर्नुभयो। जब देवताहरूले उहाँलाई जबरजस्ती समात्न खोजे, उहाँको एउटा सिङ्ग भाँचियो। यही भाँचिएको सिङ्ग पछि शिवलिङ्गको रूपमा पूजियो, जसले गर्दा उहाँलाई ‘पशुपतिनाथ’ भनियो।
- गोठाला र गाईको कथा: अर्को लोकप्रिय कथाअनुसार, कामधेनु गाईले हरेक दिन गुप्त रूपमा बागमती नदीको किनारमा रहेको एक विशेष स्थानमा आफ्नो थुनबाट दूध चढाउने गर्दथिन्। यो देखेर गोठालाहरूले सो ठाउँ खनेर हेर्दा त्यहाँ सुन्दर, चमकदार शिवलिङ्ग भेटिएको थियो। त्यसपछि त्यस ठाउँमा मन्दिर स्थापना भयो।
ख. मन्दिरको निर्माण र जीर्णोद्धार
- लिच्छवीकाल: इतिहासकारहरूका अनुसार, लिच्छवीकालीन राजा प्रचण्ड देवले ईस्वीको पाँचौँ शताब्दीतिर यहाँ पाँचतले मन्दिर निर्माण गराएका थिए।
- मल्लकाल: यस मन्दिरको वर्तमान वास्तुकला र स्वरूप अधिकांशतः मल्लकालीन राजाहरूले गरेको जीर्णोद्धारको परिणाम हो। सन् १६२८ मा राजा शिवसिंह मल्लकी रानी गङ्गारानीले मन्दिरमा सुनको छानो हाल्न लगाएकी थिइन्।
२. 🏛️ वास्तुकला र मुख्य संरचना
पशुपतिनाथ मन्दिर नेपालको विशिष्ट प्यागोडा शैलीको उत्कृष्ट उदाहरण हो, जसले काठ र धातु कलाको अनुपम संयोजन देखाउँछ।
क. मुख्य मन्दिर
- स्वरूप: यो वर्गाकार आधारमा निर्मित दुई तहको छानो भएको प्यागोडा शैलीको मन्दिर हो। यसका छानोहरू सुनको पाताले लेपन गरिएका छन्।
- ढोका: मन्दिरका चारै दिशामा चारवटा ढोकाहरू छन्, जुन चाँदीका पाताले मोडिएका छन् र कलात्मक नक्काशीले सजिएका छन्।
- ध्वजा र कलश: मन्दिरको टुप्पोमा रहेको सुनको कलश र त्रिशूलले यसको दिव्य स्वरूपलाई पूर्णता दिन्छ।
ख. पञ्चमुखी शिवलिङ्ग
पशुपतिनाथको मूल शिवलिङ्गको सबैभन्दा ठूलो विशेषता यसको पञ्चमुखी स्वरूप हो। शिवलिङ्गको चार दिशामा चारवटा मुख र माथिल्लो भागमा एउटा गरी पाँचवटा मुख छन्, जसले शिवका पाँच शक्तिहरूलाई दर्शाउँछन्:
| दिशा | शिवको मुख | प्रतिनिधित्व |
| पूर्व | तत्पुरुष | सम्पूर्ण सृष्टिको नियामक |
| पश्चिम | सद्योजात | तत्काल उत्पन्न हुने र शान्ति प्रदान गर्ने |
| उत्तर | वामदेव | सबैलाई प्रिय, जल तत्व |
| दक्षिण | अघोर | संहार, क्रोध र भयंकर रूप |
| माथि | ईशान | सम्पूर्ण जगतका स्वामी (अदृश्य) |
ग. परिसरका अन्य महत्त्वपूर्ण स्थलहरू
२४० हेक्टरमा फैलिएको यस क्षेत्रमा ५१८ भन्दा बढी साना-ठूला मन्दिर, देवालय, मूर्ति र गुफाहरू छन्।
- वासुकीनाथ मन्दिर: नाग देवतालाई समर्पित, मूल मन्दिरको पूर्वी ढोकासँगै।
- गुह्येश्वरी मन्दिर: शक्तिपीठमध्ये एक, बागमती नदी पार गरेर केही उत्तरतर्फ अवस्थित (यसलाई सतीदेवीको ‘गुह्य’ अङ्ग पतन भएको स्थल मानिन्छ)।
- आर्यघाट र गौरीघाट: दाहसंस्कार गर्ने पवित्र घाटहरू।
- मृगस्थली र श्लेष्मान्तक वन: जहाँ शिवले मृगको रूप धारण गरेको विश्वास गरिन्छ।
- विराजमान नन्दी: मूल मन्दिरको अगाडि भगवान शिवको वाहन ठूलो सुनौलो नन्दी (साँढे) को मूर्ति रहेको छ।
३. 🙏 धार्मिक र आध्यात्मिक महत्त्व
पशुपतिनाथ हिन्दूहरूको लागि मोक्षको द्वार, शैव धर्मको प्रमुख केन्द्र र सांस्कृतिक सम्पदाको एक अद्वितीय संगम हो।
क. मोक्ष र मुक्तिधाम
- अन्त्येष्टि संस्कार: बागमती नदीको किनारमा रहेको आर्यघाटमा अन्त्येष्टि गरिएका मृत आत्माहरूले मोक्ष (जीवन-मृत्युको चक्रबाट मुक्ति) प्राप्त गर्छन् भन्ने अटल विश्वास छ। त्यसैले वृद्धवृद्धा र मुमुक्षुहरू अन्तिम समयमा यहाँ आएर बस्न चाहन्छन्।
- बारह ज्योतिर्लिङ्गसँग सम्बन्ध: पशुपतिनाथलाई भारतमा रहेका १२ वटा ज्योतिर्लिङ्गसँग आध्यात्मिक रूपमा जोडिएको मानिन्छ। विशेषगरी यसलाई केदारनाथसँग सम्बन्धित मानिन्छ।
- पाशुपत क्षेत्र: यस क्षेत्रलाई शिवको ‘पञ्चतत्व’ मा आधारित पाशुपत क्षेत्र मानिन्छ, जहाँ साधना गर्नाले सिद्धि प्राप्त हुने मान्यता छ।
ख. दैनिक पूजा र रीतिरिवाज
- मूल भट्ट (मुख्य पुजारी): यहाँको सबैभन्दा विशिष्ट परम्परा भनेको मूल मन्दिरभित्रका मुख्य पुजारी मूल भट्ट (मूल गुरु वा पुजारी) भारतको दक्षिण-पश्चिम भाग (कर्नाटक, महाराष्ट्र आदि) का ब्राह्मणहरू हुने परम्परा हो। यो परम्परा आदि शंकराचार्यले शुरु गरेको विश्वास गरिन्छ, जसले पशुपतिनाथको पूजाविधि र शुद्धता कायम राख्न यस्तो व्यवस्था गरेका थिए।
- दैनिक नित्य पूजा: पशुपतिनाथमा बिहान ४ बजेदेखि राति ८ बजेसम्म निरन्तर विभिन्न पूजा र सायङ्कालीन आरती गरिन्छ। साँझको बागमती आरती विशेष रूपमा मनमोहक र दर्शनीय हुन्छ।
- गैर-हिन्दुलाई प्रवेश निषेध: मुख्य मन्दिरको भित्री भागमा हिन्दु धर्मावलम्बीहरूलाई मात्र प्रवेशको अनुमति छ, जसले गर्दा यसको धार्मिक शुद्धता कायम राख्न सकियोस्।
ग. प्रमुख चाडपर्वहरू
- महाशिवरात्रि: फागुन कृष्ण चतुर्दशीका दिन मनाइने यो पर्व पशुपतिनाथको सबैभन्दा ठूलो पर्व हो। यस अवसरमा नेपाल र भारतलगायत विश्वभरबाट लाखौँ शिवभक्तहरू यहाँ भेला हुन्छन्।
- बालाचतुर्दशी: मार्ग कृष्ण चतुर्दशीको दिन दिवंगत आत्माको चिरशान्तिको कामना गर्दै सयबीज छर्ने (बत्ती बाल्ने) पर्व पनि यहाँ विशेष महत्त्वका साथ मनाइन्छ।
- तीज: महिलाहरूले पतिको दीर्घायुको कामना गर्दै व्रत बस्ने यो पर्वमा पशुपति क्षेत्र र गौशाला परिसरमा अपार भीड लाग्छ।
पशुपतिनाथको मन्दिर केवल ईंट र काठले बनेको संरचना होइन, यो आस्थाको अनन्त स्रोत हो, जहाँ युगौँदेखि नेपाली तथा विदेशी भक्तजनहरूको अटुट भक्ति र श्रद्धा प्रवाह भइरहेको छ। यो नेपालको सांस्कृतिक र आध्यात्मिक पहिचानको अमूल्य धरोहर हो।