सुदूरपश्चिम प्रदेश नेपालको पश्चिमी भूभागमा पर्छ । यो प्रदेश २८डिग्री२२’ देखि ३०डिग्री०९’ उत्तरी अक्षांश र ८०डिग्री३’ देखि ८१डिग्री२५’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ । सुदूरपश्चिम प्रदेशको पूर्वमा कर्णाली प्रदेश र लुम्बिनी प्रदेश, पश्चिममा भारतको उतराखण्ड राज्य, उत्तरमा कर्णाली प्रदेश चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बत तथा दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश राज्य पर्छन् । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार सुदुरपश्चिम प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या २६,९४,७८३ रहेको छ, जनसङ्ख्याको सम्बन्धी विस्तृत विवरणको लागि यहाँ जानुहोस ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा नौ जिल्लारहेका छन् । यस प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलको १३.३ प्रतिशत भूभाग ओगटे को छ । यस प्रदेशको सबैभन्दा ठुलो जिल्ला बझाङ (३,४२२ व.कि.मि.) र सानो जिल्ला बैतडी (१,५१९ व.कि.मि.)हुन् । सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी कैलालीको गोदावरी तोकिएको छ ।
सदूरपश्चिमप्रदेशले हिमाल, पहाड र तराईका तीनओटै धरातलीय स्वरूपलाई समेटेको छ । हिमाली क्षेत्रमा दार्चुला, बझाङ र बाजुरा जिल्ला पर्छन् भने बैतडी, डडेल्धुरा, अछाम,डोटी पहाडी जिल्लाहरू हुन, कैलाली र कञ्चनपुर तराई क्षेत्रमा पर्छन् । डडेल्धुरा जिल्लाका केही भागहरू भने भित्रीमधेसमा पर्छन् ।
सुदूर प्रदेशको धरातलीय स्वरूपले हावापानीमा विविधता ल्याएको छ । यहाँ उपोष्ण,समशीतोष्ण,लेकाली र टुन्ड्राप्रकारका हावापानी पाइन्छन् । यहाँ सालाखाला वार्षिक वर्षा २०० मि.मि. भन्दा बढीहुन्छ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशका प्रमुख नदीहरू सेती, बुढिगङ्गा, चौलानी र महाकाली आदि हुन् । यस प्रदेशको घोडाघोडी ताल (कैलाली) विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत सिमसार क्षेत्र हो । यसका साथै झिलमिला ताल र बेदकोट ताल (कञ्चनपुर), अलिताल (डडेलधुरा), छतिवान ताल (डोटी) पनि यसै प्रदेशमा पर्छन् ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा हिन्दु धर्मालम्बीहरूको बाहुल्य (९७.२%)रहेको छ । यहाँ बौद्ध, इसाई, इस्लाम, प्रकृति र अन्य धर्मालम्बीहरूको पनि बसोबास छ । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा नेपालीभाषासँगै दर्जनौँअन्य भाषाहरू पनि बोलिन्छ । यहाँ नेपालमा बोलिने चारै परिवारका भाषाहरू बोलिन्छ ।
यस प्रदेशकामुख्य भाषाहरू डोटेली, नेपाली, थारु, बैतडेली, अछामी, बझाङी, मगर आदि हुन् । सुदूरपश्चिम प्रदेशको औसत साक्षरता दर ६३ प्रतिशत रहेको छ । यहाँको पुरुष साक्षरता दर (७६%) र महिलाको (५२%) छ । सन् २०१९ को युएनडिपीको प्रतिवेदनअनुसार यस प्रदेशको मानव विकास सूचकाङ्क ०.५४ रहेको छ ।
यो प्रदेशगत हिसाबले तेस्रो कम मानव विकास सूचकाङ्क रहेको प्रदेश हो । यस प्रदेशमा गौरा पर्व, बडकाइतावार, दसैँ, तिहार धुमधामका साथ मनाइन्छ । तराई क्षेत्रमा माघी पर्वले आफ्नै सामाजिक सांस्कृतिक महत्व बोकेको छ ।यहाँका प्रमुख धार्मिक स्थलहरूमा उग्रतारा, त्रिपुरासुन्दरी, शैलेश्वरी, बडीमालिका, बैजनाथ आदि हुन् । यस प्रदेशमा देउडा नाचको ठुलो सामाजिक सांस्कृतिक महत्व रहेको छ ।
यस प्रदेशका लगभग ६० प्रतिशतभन्दा धेरै मानिसहरूकृषि पेसामा संलग्न रहेका छन्। यहाँ धान, मकै, गहुँ, कोदो, आलु, दाल, तेलहन आदि बालीहरू उत्पादन हुन्छन् ।कैलाली र कञ्चनपुर जिल्लाहरूमा अन्न बाली, औद्योगिक बाली र नगदे बाली उत्पादन हुन्छन् ।
पहाडी र हिमाली जिल्लाहरूमा अन्न बालीका साथै आलु, जडीबुटी र गैरकाष्ठ उत्पादन हुन्छन् । यस प्रदेशको बझाङ, बाजुरा, दार्चुलाका
हिमाली फाँटहरूमा पशुपालनको सम्भावना रहेकोछ । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा थुप्रै उद्योगहरू रहेका छन् ।जसले लगभग दुईप्रतिशत रोजगारीमा योगदान दिएको छ ।
यहाँकोऔद्योगिक केन्द्र धनगढी हो । धनगढी र कञ्चनपुरको दैजीछेला औद्योगिक क्षेत्रलाई विशेष आर्थिक क्षेत्र घोषणा गरी उद्योगधन्दाको प्रवद्र्धन गर्ने काम अगाडि बढेको छ । यहाँ फर्निचर, खाद्य प्रशोधन, धातु, खनिज र वन्यजन्य कच्चा पदार्थमा आधारित उद्योगहरू छन्।सुदूरपश्चिम प्रदेशको आर्थिक केन्द्र धनगढी हो ।
धनगढी सुदूर पश्चिम प्रदेशको औद्योगिक र व्यापारिक केन्द्र हो । यस प्रदेशका अन्य व्यापारिक केन्द्रहरूमा महेन्द्रनगर, टीकापुर, अत्तरिया, डडेलधुरा, दिपायल आदि पर्छन् । गौरीफन्टा, गड्डाचौकी, झुलाघाट, यहाँका भारतसँग आउजाउ र व्यापार गर्ने प्रमुख नाकाहरू हुन् ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको खप्तडर शुक्लाफाँट महत्वपूर्ण पर्यटकीय क्षेत्र हुन । अन्य पर्यटकीय स्थलहरूमा बुढीनन्दा, सुर्मासरोबर ताल, पाताल भुमेश्वर, दोगडाकेदार, घोडाघोडी ताल, अजयमेरुकोट, अपिसैपाल हिमाल, अमरगढी, बडीमालीका,रामारोसन क्षेत्र आदि पर्छन् ।
शुक्लाफाँटा राष्टिय निकुञ्ज बाह्रसिङ्गाका लागि प्रसिद्ध छ । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा जलविद्युत् उत्पादनकोसम्भावना रहेको छ । यस प्रदेशमा सेती, चौलानी, बुढीगङ्गा र महाकाली नदीबाट जलविद्युत् उत्पादनकोसम्भावनारहेको छ ।
पर्यटकीय स्थल वेदकोटताल
सुदूरपश्चिम प्रदेशको तराई क्षेत्रमा सडक र हवाईमार्गको पूर्वाधार विकास भएको छ । धनगढीबाट पहाडी र हिमाली जिल्लासँग जोड्ने राजमार्ग बनेको छ । यस प्रदेशकोसबै जिल्ला सदरमुकामहरू सडकले जोडिएका छन्। केही पहाडी र हिमाली जिल्लाहरूमा धनगढी र नेपालगञ्जबाट हवाई सेवा सञ्चालन भइरहेको छ । यस प्रदेशको आर्थिक विकास र समृद्धिमा सडक यातायात र हवाई यातायातको भूमिका महत्वपूर्ण रहेको छ ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशका जिल्लाहरू र तिनिहरूको परीचय ।
१) दार्चुला, २) बझाङ ३) बाजुरा ४) बैतडी, ५) डडेल्धुरा, ६)अछाम ७) डोटी ८) कैलाली ९)कञ्चनपुर
सुदुर पश्चीम प्रदेश अन्र्तगत रहेका जिल्लाहरुको प्रतिनिधिसभा सदस्य र प्रदेशसभा सदस्यको निर्वाचनको लागि निर्धारित क्षेत्र संख्या का लागी तलको लिंकमा जानुहोस ।
सुदुर पश्चीम प्रदेश अनर्तगत रहेका स्थानीयतहहरूकाे विवरण
महानगरपालीका – ०
उपमहानगरपालीका – १ धनगढी उप-महानगरपालिका
नगरपालीका – ३३
| क्रस | स्थानीय तहको नाम | जिल्ला | वेवसाईट | कार्यालयको ईमेल |
| १ | बुढीनन्दा नगरपालिका | बाजुरा | Web Site | info@budhinandamun.gov.np |
| २ | बडिमालिका नगरपालिका | बाजुरा | Web Site | info@badimalikamun.gov.np |
| ३ | बुढीगंगा नगरपालिका | बाजुरा | Web Site | info@budhigangamunbajura.gov.np |
| ४ | त्रिवेणी नगरपालिका | बाजुरा | Web Site | ito.trivenimun@gmail.com |
| ५ | बुंगल नगरपालिका | बझाङ | Web Site | info@bungalmun.gov.np |
| ६ | जयपृथ्वी नगरपालिका | बझाङ | Web Site | info@jayaprithvimun.gov.np |
| ७ | महाकाली नगरपालिका | दार्चुला | Web Site | info@mahakalimun.gov.np |
| ८ | शैल्यशिखर नगरपालिका | दार्चुला | Web Site | shailyashikhar.gov@gmail.com |
| ९ | पुर्चौडी नगरपालिका | बैतडी | Web Site | ito.purchaundi@gmail.com |
| १० | दशरथचन्द नगरपालिका | बैतडी | Web Site | dnpbaitadi@gmail.com |
| ११ | मेलौली नगरपालिका | बैतडी | Web Site | info@melaulimun.gov.np |
| १२ | पाटन नगरपालिका | बैतडी | Web Site | ptnmun@gmail.com |
| १३ | अमरगढी नगरपालिका | डडेल्धुरा | Web Site | info@amargadhimun.gov.np |
| १४ | परशुराम नगरपालिका | डडेल्धुरा | Web Site | parshurammun@gmail.com |
| १५ | शिखर नगरपालिका | डोटी | Web Site | shikharmunicipality@gmail.com |
| १६ | दिपायल सिलगढी नगरपालिका | डोटी | Web Site | info@dipayalsilgadhimun.gov.np |
| १७ | पंचदेवल विनायक नगरपालिका | अछाम | Web Site | info@panchadewalbinayakmun.gov.np |
| १८ | साँफेवगर नगरपालिका | अछाम | Web Site | sanfebagarmun@gmail.com |
| १९ | मंगलसेन नगरपालिका | अछाम | Web Site | mmunicipalityachham@gmail.com |
| २० | कमलबजार नगरपालिका | अछाम | Web Site | Kamalbazarmun@gmail.com |
| २१ | गोदावरी नगरपालिका | कैलाली | Web Site | info@godawarimunkailali.gov.np |
| २२ | गौरीगंगा नगरपालिका | कैलाली | Web Site | info@gaurigangamun.gov.np |
| २३ | घोडाघोडी नगरपालिका | कैलाली | Web Site | ghodaghodimun@gmail.com |
| २४ | लम्किचुहा नगरपालिका | कैलाली | Web Site | info@lamkichuhamun.gov.np |
| २५ | टिकापुर नगरपालिका | कैलाली | Web Site | info@tikapurmun.gov.np |
| २६ | भजनी नगरपालिका | कैलाली | Web Site | info@bhajanimun.gov.np |
| २७ | कृष्णपुर नगरपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | info@krishnapurmun.gov.np |
| २८ | शुक्लाफाँट नगरपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | info@shuklaphantamun.gov.np |
| २९ | बेदकोट नगरपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | info@bedkotmun.gov.np |
| ३० | भिमदत्त नगरपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | info@bheemdattamun.gov.np |
| ३१ | दोधारा चाँदनी नगरपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | dcmun1015@gmail.com |
| ३२ | पुनर्वास नगरपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | info@punarbasmun.gov.np |
| ३३ | बेलौरी नगरपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | belaurimunicipality@gmail.com |
तथ्याङकको श्राेतः नेपाल सरकार सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय
गाउँपालीका – ५४
| क्रस | स्थानीय तहको नाम | जिल्ला | वेवसाईट | कार्यालयको ईमेल |
| १ | हिमाली गाउँपालिका | बाजुरा | Web Site | info@himalimun.gov.np |
| २ | गौमुल गाउँपालिका | बाजुरा | Web Site | ito.gaumulmun@gmail.com |
| ३ | स्वामीकार्तिक खापर गाउँपालिका | बाजुरा | Web Site | info@swamikartikmun.gov.np |
| ४ | जगन्नाथ गाउँपालिका | बाजुरा | Web Site | info@jagganathmun.gov.np |
| ५ | खप्तड छेडेदह गाउँपालिका | बाजुरा | Web Site | icto.chhededaha@gmail.com |
| ६ | साईपाल गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | ito.saipalmun@gmail.com |
| ७ | सूर्मा गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | info@surmamun.gov.np |
| ८ | तालकोट गाँउपालिका | बझाङ | Web Site | ito.muntalkot@gmail.com |
| ९ | मष्टा गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | ito.mastamun@gmail.com |
| १० | छबिसपाथिभेरा गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | info@chhabispathiveramun.gov.np |
| ११ | दुर्गाथली गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | durgathalimun23@gmail.com |
| १२ | केदारस्युँ गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | kedarasyumun@gmail.com |
| १३ | वित्थडचिर गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | bitthadchirmun@gmail.com |
| १४ | थलारा गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | thalaramun@gmail.com |
| १५ | खप्तडछान्ना गाउँपालिका | बझाङ | Web Site | info@khaptadchhannamun.gov.np |
| १६ | व्याँस गाउँपालिका | दार्चुला | Web Site | info@vyansmun.gov.np |
| १७ | दुहुँ गाउँपालिका | दार्चुला | Web Site | info@duhunmun.gov.np |
| १८ | नौगाड गाउँपालिका | दार्चुला | Web Site | info@naugadmun.gov.np |
| १९ | अपिहिमाल गाउँपालिका | दार्चुला | Web Site | info@apihimalmun.gov.np |
| २० | मार्मा गाउँपालिका | दार्चुला | Web Site | info@marmamun.gov.np |
| २१ | मालिकार्जुन गाउँपालिका | दार्चुला | Web Site | info@malikarjunmun.gov.np |
| २२ | लेकम गाउँपालिका | दार्चुला | Web Site | info@lekammun.gov.np |
| २३ | डीलासैनी गाउँपालिका | बैतडी | Web Site | drmbaitadi@gmail.com |
| २४ | दोगडाकेदार गाउँपालिका | बैतडी | Web Site | info@dogdakedarmun.gov.np |
| २५ | सुर्नया गाउँपालिका | बैतडी | Web Site | surnayagaupalika@gmail.com |
| २६ | पंचेश्वर गाउँपालिका | बैतडी | Web Site | ito.pancheshwormun@gmail.com |
| २७ | शिवनाथ गाउँपालिका | बैतडी | Web Site | ito.shivanathmun@gmail.com |
| २८ | सिगास गाउँपालिका | बैतडी | Web Site | sigasmun@gmail.com |
| २९ | नवदुर्गा गाउँपालिका | डडेल्धुरा | Web Site | nawadurgaruralmun@gmail.com |
| ३० | अजयमेरु गाउँपालिका | डडेल्धुरा | Web Site | ajayamerugaupalika@gmail.com |
| ३१ | भागेश्वर गाउँपालिका | डडेल्धुरा | Web Site | ito.bhageshwormun@gmail.com |
| ३२ | आलिताल गाउँपालिका | डडेल्धुरा | Web Site | info@aalitalmun.gov.np |
| ३३ | गन्यापधुरा गाउँपालिका | डडेल्धुरा | Web Site | ganapdhurarm@gmail.com |
| ३४ | पूर्वीचौकी गाउँपालिका | डोटी | Web Site | info@purbichaukimun.gov.np |
| ३५ | सायल गाउँपालिका | डोटी | Web Site | sayal.doti@gmail.com |
| ३६ | आदर्श गाउँपालिका | डोटी | Web Site | aadarshmun@gmail.com |
| ३७ | के.आई.सिंह गाउँपालिका | डोटी | Web Site | kisingh.rm@gmail.com |
| ३८ | बोगटान फुड्सिल गाउँपालिका | डोटी | Web Site | info@bogatanmun.gov.np |
| ३९ | बडीकेदार गाउँपालिका | डोटी | Web Site | doti.badikedar@gmail.com |
| ४० | जोरायल गाउँपालिका | डोटी | Web Site | info@jorayalmun.gov.np |
| ४१ | रामारोशन गाउँपालिका | अछाम | Web Site | icto.ramaroshanmun@gmail.com |
| ४२ | मेल्लेख गाउँपालिका | अछाम | Web Site | info@mellekhmun.gov.np |
| ४३ | चौरपाटी गाउँपालिका | अछाम | Web Site | chaurpatigaupalika@gmail.com |
| ४४ | बान्नीगढी जयगढ गाउँपालिका | अछाम | Web Site | log.bannigadhi@gmail.com |
| ४५ | ढकारी गाउँपालिका | अछाम | Web Site | info@dhakarimun.gov.np |
| ४६ | तुर्माखाँद गाउँपालिका | अछाम | Web Site | info@turmakhadmun.gov.np |
| ४७ | मोहन्याल गाउँपालिका | कैलाली | Web Site | ito.mohanyalmun@gmail.com |
| ४८ | चुरे गाउँपालिका | कैलाली | Web Site | chure.gaupalika@gmail.com |
| ४९ | बर्दगोरिया गाउँपालिका | कैलाली | Web Site | info@bardgoriyamun.gov.np |
| ५० | जानकी गाउँपालिका | कैलाली | Web Site | janakiruralmun@gmail.com |
| ५१ | जोशीपुर गाउँपालिका | कैलाली | Web Site | info@joshipurmun.gov.np |
| ५२ | कैलारी गाउँपालिका | कैलाली | Web Site | info@kailarimun.gov.np |
| ५३ | लालझाडी गाउँपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | info@laljhadimun.gov.np |
| ५४ | बेलडाँडी गाउँपालिका | कञ्चनपुर | Web Site | info@beldandimun.gov.np |
तथ्याङकको श्राेतः नेपाल सरकार सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय
वडा संख्या – ७३४
श्राेतः नेपाल सरकारका आधिकारीक वेव पोर्टल तथा अन्य अनलाइन संस्करण, तस्विर सामािजक संजाल ।
लेखन तथा संकलन – लाेकराज भट्ट चिनारी नेपाल