मुगु जिल्लाको परिचय
नेपालको कर्णाली प्रदेश अन्तरगत मुगु जिल्ला भौगोलिक रुपमा विषम र विविधता युक्त पर्यटन , जडिवुटी र तामाखानी , फलामखानी समेत भएको विकट र दुर्गम हिमाली जिल्ला हो ।ऐतिहासिक, प्राकृतिक, सांस्कृतिक तथा पौराणिक किम्वदन्तीहरुले धनि जिल्ला मानिने यस जिल्लाको सदरमुकाम गमगढी रहेको छ । प्राय : मुगाली भनेर चिनिने यस क्षेत्रका बासिन्दाहरु रारा तालको मालिक भन्न रुचाउछन् । यस जिल्ला मुगु कर्णाली, हुम्ला कर्णाली जस्ता नदीहरु त्यसैका छेउछाउमा बस्ने डाँफे, कालिज चराहरुको सुमधुर धुन र कस्तुरीहरुको नाचले मुगु जिल्लाको बिशेष परिचय दिन्छन् । पशुपालन, साना व्यवसाय र जडीबुटी प्रमुख रहेका छन । स्वास्थ्य, शिक्षा जस्तो सामाजिक क्षेत्रमा अत्यन्तै पछाडी परेको भएता पनि विस्तारै आफु र आफ्ना आवश्यकताहरुको पहिचान गर्नसक्ने यस क्षेत्रका बासिन्दाको चेतनामा बृद्धि हुँदै आएको पाईन्छ । सडक यातायातको अभावमा महंगो खाद्यान्न तथा औषधोपचारको सामना गरी रहनु परेको छ ।
मुगु जिल्लामा भौगोलिक बिबिधतासंग धार्मिक, सांस्कृतिक तथा भेष भुषामा पनि विविधता भएको जिल्ला हो । यहाँको सांस्कृतिक विविधता निकै अचम्म लाग्दो छ । त्यसैगरी यस जिल्लामा असुरो देखि यार्सागुम्वा र सिसौ देखि देवदार जस्ता काठ पाईने हुनाले यहाँको प्राकृतिक सम्पदामा पनि निकै विविधता पाईन्छ । त्यसै गरी तराईको गर्मी हावापानीमा फल्ने आँप, केरा, उखु पहाडमा पाईने सुन्तला र हिमालमा पाईने स्याउ, नास्पती जस्ता फलफूलहरु पाईनुका अतिरिक्त बाबियो, घाँस देखि बुकी फूल सम्म पाईने यस जिल्लाको भौगोलिक विविधता पनि अचम्मको नै छ । पौराणिक किम्वदन्ती अनुसार विभिन्न भनाईहरु रहेता पनि यस जिल्लाको उत्तर भेगकोमा पर्ने मुगु गाँउको नामबाट यस जिल्लाको नाम रहन गएको छ ।
मुगु जिल्लाको भाैगोलीक अवस्थिती
क्षेत्रफल :– ३१०३ बर्ग किलो मिटर
उचाई :– १२०१ मिटर देखि ६७०७ मिटर सम्म
अक्षांस :– २२ डि.४० देखि २९ डि.५६.३० उत्तरी अक्षांस ।
देशान्तर :– ८१ डि.४६.४० देखि ८२ डि. ४९.५७ पूर्व
सदरमुकाम गमगढीको उचाई : – २२६६ मिटर
सीमाना पूर्व :- डोल्पा
पश्चिम :- बाजुरा
उत्तर :- हुम्ला देखि चीनको स्वशासित क्षेत्र तिव्वत
दक्षिण :- जुम्ला,कालिकोट
२०६८ सालको जनगणनाको प्रारम्भिक नतिजाको आधारमा । कुल जनसंख्या :– ५५१०० महिला :– २६५९२ पुरुष :– २८५०८ बृद्धिदर :– २.०९ % घर संख्या :– ९३०२ परीवार संख्या :– ९६७७ साक्षरता पुरुष :– ४९.५% साक्षरता महिला :– ९% जनसंख्या बृद्धिदर :– २.०९% रहेकाे छ ।
मुगु जिल्लाको हावापानी र तापक्रम
मुगु जिल्लाको समशितोष्ण, उष्ण, शितोष्ण र शीत प्रधान हिमाल (ठण्डा शितोष्ण) समेत जम्मा ४ किसिमका हावापानी पाईन्छ । तापक्रम हिउरेखा भन्दा तल न्यूनतम ८ डिग्री सेल्सियस देखि अधिकतम ३० डिग्री सेल्सियस हिउ रेखा भन्दा माथी ० डिग्री सेल्सियस । औसत बार्षिक बर्षा : ७०६ मि.मि. सम्म ।
मुगु जिल्लामा रहेका प्राकृतिक सम्पदाहरू
१) मूख्य नदी :– डोल्फु कर्णाली र मुगु कर्णाली ।
२) खोला :– खत्याड, गमगाढ आदी ।
३) प्रमुख ताल :– राराताल
मुगु जिल्लाको निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन
प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या २ रहेको छ।
मुगु जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन
संघिय संरचना अनुसार मुगु जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर १ नगरपालिका र ३ वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएकाे छ ।
| क्र.सं. | स्थानीय तहको नाम | समावेश गाविस / नगरपालिका | वडा संख्या |
|---|---|---|---|
| १ | छायाँनाथ रारा नगरपालिका | श्रीनगर, कार्किबाडा, पिना, रोवा, रुगा र रारा गा.वि.स. वडा नं. ८,९ | १४ |
| २ | मुगुम कार्मारोंग गाउँपालिका | डोल्फु, मुगु, किम्री, पुलु र मांग्री गा.वि.स. | ९ |
| ३ | सोरु गाउँपालिका | नाथर्पु, भिई, फोतु, जिमा, धैनकोट, कालै र रारा गा.वि.स. वडा नं.१-७ | ११ |
| ४ | खत्याड गाउँपालिका | सेरी, श्रीकोट, खमाले, गम्था, ह्याङलु, सुकाढिक र कोटडाँडा गा.वि.स. | ११ |
| जम्मा | ४५ |
१. नामः छाँयानाथ रारा नगरपालिका
संक्षिप्त परिचयः नेपालका सात वटा प्रदेश मध्ये हालको कर्णाली प्रदेशमा पर्ने मुगु जिल्ला अन्तर्गत साविकका श्रीनगर,कार्कीवाडा,रोवा,रुगा र पिना गाँउ विकास समितिहरु गाभिएर छाँयानाथ रारा नगरपालिका बनेको हो।धार्मिक मान्यता अनुसार नेपालका महत्वपूर्ण चार धामहरु बराहक्षेत्र, पशुपतिक्षेत्र, मुक्तिनाथक्षेत्र, ऋषिकेश/रुरु क्षेत्र जस्तै छायाँनाथ पनि हिन्दूधर्मावलम्वीहरुको एउटा प्रशिद्ध धाम हो । यस जिल्लाको ठूलो आस्था र विश्वासको धरोहर छायाँनाथ ठाकुरज्यूको नित्य पुजाको लागि हालको छायाँनाथ रारा नगरपालिकाको वडा नम्वर दुईकाे चैन गाउँमा गाथ रहेको छ ।मुगु कर्णाली नदी यसै नगरपालिका भएर बग्दछ।
नेपालकै सबै भन्दा ठूलो रारा ताल यसै नगरपालिकामा रहेकोले सो ताल र छायाँनाथ देवताको संयुक्त अस्तित्वलाई मान्यता दिई दुवैको नामबाट यस नगरपालिकालाई छायाँनाथ रारा नामाकरण गरिएको हो ।यस जिल्लामा प्रवेश गर्न पूर्वपश्चिम लोकमार्गलाई बाँकेको कोहलपुरमा छाडेर सुर्खेत, दैलेख, कालिकोट, जुम्ला हुँदै सडकमार्गबाट पुग्न सकिन्छ भने नेपालगञ्जबाट हवाईमार्ग मार्फत ताल्चा विमानस्थलमा आउन पनि सकिन्छ। नेपालमा पहिलो पटक संविधान सभाबाट नेपालको संविधान निर्माण भई जारी भए सँगै देशलाई एकात्मक तथा केन्द्रीकृत शासन व्यवस्थाबाट संघीय लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक मुलुकका रुपमा रुपान्तरित गरिएको छ ।
केन्द्रः साविक गमगढी गा.वि.स.को कार्यालय
क्षेत्रफलः ४८०.६७ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः १४
| क्र.सं. | नयाँ वडा | समावेश गाविस / नगरपालिका | जनसंख्या | क्षेत्रफल(वर्ग कि.मी.) |
|---|---|---|---|---|
| १ | १ | श्रीनगर(१-४) | २१३२ | २.५९ |
| २ | २ | श्रीनगर(५,६) | २१९९ | ४.५९ |
| ३ | ३ | श्रीनगर (७-९) र कार्किबाडा (९) | १५१५ | १९.०८ |
| ४ | ४ | कार्किबाडा(१-४) | १९१७ | ९.१४ |
| ५ | ५ | कार्किबाडा(५-८) | २२१७ | ३.३८ |
| ६ | ६ | पिना(५-८) | १७३४ | ६६.२४ |
| ७ | ७ | पिना(१,२,९) | १३१९ | १५.२३ |
| ८ | ८ | पिना(३,४) | ११०१ | २१.३८ |
| ९ | ९ | रारा(८,९) | ४०१ | ६२.८९ |
| १० | १० | रोवा(१-४) | २२०४ | १९.१५ |
| ११ | ११ | रोवा(५-६) | ११४८ | १४.९३ |
| १२ | १२ | रोवा(७-९) | १८२७ | ९६.९९ |
| १३ | १३ | रुगा(१-५) | २७३१ | ७८.४३ |
| १४ | १४ | रुगा(६-९) | २०८२ | ६६.६५ |
| जम्मा | २४५२७ | ४८०.६७ |
छायाँनाथ रारा नगरपालिकाको नक्सा
२. नामः मुगु कार्मारोंग गा
मुगु जिल्लाका तत्कालिन २४ गा. वि. स हरु लाइ पुनर्संरचना पश्चात जम्मा ४ वटा स्थानीय तहमा सिमित गरियको छ | जस मध्ये १ नगरपालिका र ३ वटा गाउँपालिका रहेका छन् | मुगु जिल्ला को सदरमुकाम गमगढीको उत्तरपूर्व तिर पर्ने हाम्रो गाउँपालिका भौगोलिक हिसाबले जिल्लाको सबै भन्दा ठुलो स्थानीय तह हो | पुर्व तिर से-फोक्सुन्डो गाउँपालिका डोल्पा, पश्चिममा छाँयानाथ रारा नगरपालिका मुगु र चंखेली गाउँपालिका हुम्ला, उत्तरमा चिनको स्व-शासित क्षेत्र तिब्बत र दक्षिणमा जगदुल्ला गाउँपालिका डोल्पा र पातरासी गाउँपालिका जुम्ला रहेको मुगुम कार्मरोंग गाउँपालिकाले मुगु जिल्ला को कुल क्षेत्रफल ३५३५ वर्ग किलो मिटर को करिब ६० प्रतिशत भू-भाग अर्थात् करिब २१०७ वर्ग किलो मिटर क्षेत्रफल ओगटेको छ |
साबिक का ५ वटा गा.वि.स हरु मुगु, डोल्फु, किम्री, पुलु र मान्ग्रीलाइ समावेश गरेर बनेको मुगुम कार्मरोंग गाउँपालिकामा हाल ९ वटा वडा हरु रहेका छन र गाउँपालिका को प्रस्तावित केन्द्र पुलु, जिल्ला सदरमुकाम बाट करीब ३५ किलो मिटर को दुरी मा छ भने गा.पा भित्रका हरेक वडाहरुलाइ दुरी को हिसाब ले केन्द्रमा पर्नेगरि केन्द्र प्रस्ताब गरियको छ | जैविक , धार्मिक र पर्यटकीय हिसाब ले प्रगाड सम्भाबना भएको हाम्रो गाउँपालिकाको नामाकरण भने सो क्षेत्र भित्र पर्ने बिशेस गरि २ वटा भोटे समुदायलाइ जोडेर गरियको छ, उत्तरको सिमा नजिक पर्ने मुगु गाउँ लागायेत को क्षेत्र लाइ मुगुम भनिने र दक्षिण पश्चिम तिर का अरु १२ वटा गाउँहरु, स्थानीय स्तर मा १२ करान भनेर परिचित गाउँ हरुलाई समेट्ने कार्मरोंग क्षेत्र लाइ मिलाएर मुगुम कार्मरोंग राखिएको छ |
केन्द्रः साविक पुलु गा.वि.स.को
क्षेत्रफलः २१०६.९१ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ९
| क्र.सं. | नयाँ वडा | समावेश गाविस / नगरपालिका | जनसंख्या | क्षेत्रफल(वर्ग कि.मी.) |
|---|---|---|---|---|
| १ | १ | डोल्फु(१-९) | ४६६ | ९३६.८८ |
| २ | २ | मुगु(१-९) | १२६८ | ६६८.०९ |
| ३ | ३ | किम्री(६-९) | १२२ | ३७.५८ |
| ४ | ४ | किम्री(१-५) | ३३७ | ४६.७५ |
| ५ | ५ | पुलु(४-९) | ७८४ | ८८.२७ |
| ६ | ६ | पुलु(१-३) | ३८३ | ९४.४३ |
| ७ | ७ | मांग्री(७-९) | ९४९ | १४२.८७ |
| ८ | ८ | मांग्री(५,६) | ८१९ | १९.६६ |
| ९ | ९ | मांग्री(१-४) | १०९४ | ७२.३८ |
| जम्मा | ६२२२ | २१०६.९१ |
मुगुम कार्मारोंग गाउँपालिकाको नक्सा
३. नामः सोरु गाउँपालिका
साेरू गाउँपालिका नेपालको साविक मध्यपश्चिमाञ्चल बिकास क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने कर्णाली अञ्चलको ५ जिल्ला हरु मध्येको एक मुगु जिल्ला हाल कर्णाली प्रदेश अन्तर्गत स्थानिय तहहरु मध्ये साेरू गाउँपालिका नेपालको संबिधान २०७२ को धारा २९५ को उपधारा (३) बमोजिम गठित गाँउपालिका, नगरपालिका, स्वायत्त, संरक्षित वा बिशेष क्षेत्रको नाम, संख्या तथा सिमाना निर्धारण आयोगको सिफारिसमा बनेको ७५३ वटा स्थानीयतह मध्यको एक हो | भौगोलिक रुपमा बिकट र दुर्गम भएता पनि साेरू गाउँपालिकाको भौगोलिक, ब्यबसायिक, वाताबरणीय, धार्मीक,ऐतिहासिक, पर्यटकिय लगायतका बिभिन्न बहु आयमिक पक्षहरुबाट महत्वपुर्ण पहिचान रहेको छ ।
स्थानिय क्षेत्री,ठकुरी, ब्रामण,दलित ,याेगी हरूजस्ता जात जातिहरुको मुख्य बाहुल्यता रहेकाे यस गाउँपालिकाकाे कुल जनसंख्या नेपालको जनगणना २०७८ अनुसार १४२७७ छ जसमा पुरुषको जनसंख्या ४९.२ % छ भने महिलाको जनसंख्या ५०.८% छ,लैङ्गिक अनुपात ९६.९८,जन घनत्व ३९,कुल साक्षरता दर ६५.५%, रहेको छ । यस गाउँपालिकाका मुख्य उत्पादनको रुपमा स्याउ,आलु, मकै, फापर, कोदो, सिमी,मास,रहेका छन भने उच्च भु-भागमा अति मुल्यवान र महत्वपुर्ण जडिबुटी जस्तै सिलाजित,चिराइतो, कटुकाे,मजिटो आदी पाइन्छ ।
केन्द्रः साविक जिमा गा.वि.स.को
क्षेत्रफलः ३६५.८ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ११
| क्र.सं. | नयाँ वडा | समावेश गाविस / नगरपालिका | जनसंख्या | क्षेत्रफल(वर्ग कि.मी.) |
|---|---|---|---|---|
| १ | १ | नाथर्पु(१-४,९) | ८३४ | १९.४३ |
| २ | २ | नाथर्पु(५-८) | १०७३ | ५.३४ |
| ३ | ३ | भिई(१-९) | १५४९ | १४.६५ |
| ४ | ४ | फोतु(१-५) | ७७७ | ३०.३७ |
| ५ | ५ | फोतु(६-९) | ६९४ | ७८.१२ |
| ६ | ६ | जिमा(३-९) | २१६३ | ३६.०२ |
| ७ | ७ | जिमा(१,२) | १५७३ | ३०.८९ |
| ८ | ८ | रारा(१-७) | १३३४ | ५४.१९ |
| ९ | ९ | कालै(१-९) | १८८५ | ४३.२८ |
| १० | १० | धैनकोट(१-५) | १३४६ | ३५.३८ |
| ११ | ११ | धैनकोट(६-९) | १०४९ | १८.१३ |
| जम्मा | १४२७७ | ३६५.८ |
सोरु गाउँपालिकाको नक्सा
४. नामः खत्याड गाउँपालिका
वि.स.२०७३ साल फाल्गुन २७ गते संघिय संरचना निर्धारण भएको मिति अनुसार खत्याड गाउँपालिकाको गठन भएको हो । यस गाउँपालिकामा पहिलेका साविक ह्याङलु,कोटडाँडा, सुकाढिक, गम्था, खमाले, सेरी,श्रकोट समेत ७ गा.वि.स. गाभेर यो गाउँपालिकाको निमार्ण भएको हो । यस गाउँपालिकाको क्षेत्रफल २८१.१२ वर्ग कि.मी रहेको, यहाँ ११ वडा ५७ टोल रहेका र क्षेत्री, ठकुरी, ब्रामाण, दलित, गिरि, वन, खत्री, ढोली, अोड, वटालु, चदारा, जस्तै विभिध जातजातीको बसोबास रहेको र हिन्दु धर्म मान्नने अधिकांश बासीदा रहेका छन् ।
खत्याड गाउँपालिकाको पूर्वमा छायाँनाथ रारा न.पा. पश्चिममा बाजुरा जिल्ला उत्तरमा सोरु गाउँपालिका दक्षिणमा जुम्ला र कालीकोट जिल्ला रहेका छन् भने यस गाउँपािलकामा जम्मा ११ वडाहरू रहेका छन् । जसमा १ नं. वडा कार्यालय मसाने ,२ नं. वडा कार्यालय जाम, ३ नं. वडा कार्यालय रानाकोट, ४ नं. वडा कार्यालय चिमाडुङग्री , ५ नं. वडा कार्यालय खमाले, ६ नं. वडा कार्यालय लाम्रु, ७ नं. वडा कार्यालय गम्था, ८ नं. वडा कार्यालय अाम, ९ नं. वडा कार्यालय नखर्जि, १० नं. वडा कार्यालय ह्ययाङग्लु, ११ नं. वडा कार्यालय रातापानि रहेकाे छ ।
केन्द्रः साविक श्रीकोट गा.वि.स
क्षेत्रफलः २८१.१२ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ११
| क्र.सं. | नयाँ वडा | समावेश गाविस / नगरपालिका | जनसंख्या | क्षेत्रफल(वर्ग कि.मी.) |
|---|---|---|---|---|
| १ | १ | सेरी(१-३,५) | ९०७ | ४१.६७ |
| २ | २ | सेरी(४,६-९) | १४४२ | २३.६६ |
| ३ | ३ | श्रीकोट(१-४) | २०४६ | १८.३१ |
| ४ | ४ | श्रीकोट(५-९) | २२९९ | २०.७३ |
| ५ | ५ | खमाले(१-९) | १९४१ | ३६.७७ |
| ६ | ६ | गम्था(१-४) | १३३६ | १९.८७ |
| ७ | ७ | गम्था(५-९) | १८५६ | १७.११ |
| ८ | ८ | सुकाढिक १-३ र ह्याङलु (७-९) | १६९४ | १५.३७ |
| ९ | ९ | सुकाढिक(४-९) | २०९९ | ३१.७६ |
| १० | १० | ह्याङलु(१-६) | १३७६ | ३७.८ |
| ११ | ११ | कोटडाँडा(१-९) | १८३६ | १८.०७ |
| जम्मा | १८८३२ | २८१.१२ |
श्रोतः सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय, जिल्ला समन्वय समिति मुगु र जिल्ला प्रशासन कार्यालय मुगु। तस्विरः सामाजिक संजाल । यस लेखमा कुनै प्रकारको त्रुटि फेला पार्नु भएमा कृपया सुझाव तथा सल्लाह दिनुहोला । सुझाव तथा सल्लाहको लागी कमेन्ट बक्स अथवा chinari2020@gmail.com मा समर्पक गर्न सक्नुहुनेछ । मुगु जिल्लाको कुनै पनि स्थान विशेषको लेख प्रकाशन गर्न चाहानु भएमा पनि सम्पर्क गर्न सक्नुहुनेछ ।