क्षेत्रफलको हिसाबले नेपाल विश्वको मध्यम आकारको मुलुक मानिन्छ । यद्यपि नेपाल विविधताले भरिपूर्ण छ । नेपालमा भौगोलिक, जातीय, भाषिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक विविधता स्पष्ट देख्न पाइन्छ । यसर्थ, नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक देश हो ।
क्षेत्री, ब्राह्मण, मगर, थारू, तामाङ, नेवार, मुसलमान, कामी, यादव, राई, गुरुङ जस्ता जनसङ्ख्याको आकारका हिसाबले ठुला जनजातिलगायतका १४२ जातजातिका मानिसहरू यहाँ बस्छन् । यिनीहरूको मातृभाषाको रूपमा आ–आफ्नै भाषा छन् ।
यहाँ १० ओटा धर्म मान्ने मानिसहरू बस्छन् । हिन्दू धर्म मान्ने मानिसहरू शिव, गणेश, विष्णु, दुर्गा आदिको पूजा गर्छन् । यिनीहरूमध्ये धेरै जसो मस्टोलाई कुलदेवता मान्दछन् । बुद्ध धर्मका अनुयायीहरूले भगवान् बुद्धलाई पूजा गर्छन् । इस्लाम धर्म मान्नेहरूले ईश्वरलाई अल्लाह भन्दछन् । इसाई धर्म मान्नेहरू चर्चमा गएर क्राइस्टको प्रार्थना गर्दछन् ।
किराँत धर्म मान्नेहरू पारुहाङ र सुङनिमा (सुम्निमा) लाई मान्दछन् । नेपाल संस्कृतिमा धनी राष्ट्र हो । बहुभाषी, बहुजाति र बहुधर्मका मानिसका आ–आफ्नै भेषभूषा र संस्कृति छन् । व्यक्तिबाट परिवार, परिवारबाट समाज र समाजबाट राष्ट्र बनेको हुन्छ । समाजभित्र विभिन्न धर्म, पेसा, जातजाति, संस्कृति, भाषाभाषी, भेषभूषा, खानपान, रहनसहन, चाडपर्व, उत्सव आदि भएका मानिसहरू बसोवास गर्दछन् ।
यसैअनुरूप समाजमा विभिन्न गतिविधि हुने गर्दछ । समाजमा हुने विभिन्न राजनीतिक, धार्मिक, आर्थिक, सांस्कृतिक गतिविधिदेखि लिएर ज्ञान–विज्ञान, साहित्य, कला, मनोरञ्जन आदि जस्ता सम्पूर्ण गतिविधि राष्ट्रलाई पहिचान गराउने तत्वहरू हुन् ।
नेपालका सूचीकृत आदिवासी जनजातिहरू
नेपाल सरकारले ५८ आदिवासी जनजातीहरू सूचीकरण गरेको छ । नेपालमा आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक दृष्टिले पिछडिएका जाति जनजातिहरूको उत्थान गर्ने उद्देश्यले वि.सं. २०५४ असारमा राष्ट्रिय जनजाति विकास समिति गठन गरिएको छ । साझा भूगोल, साझा भाषा तथा आफ्नै प्रकारको धर्म, संस्कृति मूल्य मान्यतासहितको विशिष्ट पहिचान बोकेका आदिवासी जनजातिहरूको सङ्ख्या निकै ठुलो रहेको छ ।
बसोवास, रहनसहन र भेषभूषा
नेपालको धरातलीय विविधता र हावापानीको विविधताबीच गहिरो र सीधा सम्बन्ध छ । धरातलीय विविधता र हावापानीको विविधताका कारण नै त्यहाँ बस्ने मानिसहरूको बसोवास, रहनसहन र भेषभूषामा पनि विविधता रहेको छ । धरातली विभाजनअनुसार तराई, पहाड र हिमालको बसोवास, रहनसहन र भेषभूषामा भएको विविधतालाई तल चर्चा गरिएको छ ।
पछिल्लो जनगणना २०७८ अनुसार जातिगत जनसङ्ख्या विवरण
| क्र.सं. | जातजातिहरू | जम्मा जनसंख्या | जम्मा % |
| १ | क्षेत्री Kshatri | ४७९६९९५ | १६.४५ |
| २ | ब्राह्मण-पहाडी Brahman – Hill | ३२९२३७३ | ११.२९ |
| ३ | मगर Magar | २०१३४९८ | ६.९ |
| ४ | थारू Tharu | १८०७१२४ | ६.२ |
| ५ | तामाङ Tamang | १६३९८६६ | ५.६२ |
| ६ | विश्वकर्मा Bishwokarma | १४७००१० | ५.०४ |
| ७ | मुसलमान Musalman | १४१८६७७ | ४.८६ |
| ९ | यादव Yadav | १२२८५८१ | ४.२१ |
| १० | राई Rai | ६४०६७४ | २.२ |
| ११ | परियार Pariyar | ५६५९३२ | १.९४ |
| १२ | गुरुङ Gurung | ५४३७९० | १.८६ |
| १३ | ठकुरी Thakuri | ४९४४७० | १.७ |
| १४ | मिजार Mijar | ४५२२२९ | १.५५ |
| १५ | तेली Teli | ४३१३४७ | १.४८ |
| १६ | याक्थुङ/लिम्बू Yakthung/Limbu | ४१४७०४ | १.४२ |
| १७ | चमार/हरिजन/राम Chamar/Harijan/Ram | ३९३२५५ | १.३५ |
| १८ | कोइरी/कुशवाहा Koiri/Kushwaha | ३५५७०७ | १.२२ |
| १९ | कुर्मी Kurmi | २७७७८६ | ०.९५ |
| २० | मुसहर Musahar | २६४९७४ | ०.९१ |
| २१ | धानुक Dhanuk | २५२१०५ | ०.८६ |
| २२ | दुसाध/पासवान/पासी Dusadh/Pasawan/Pasi | २५०९७७ | ०.८६ |
| २३ | ब्राह्मण-तराई Brahman – Tarai | २१७७७४ | ०.७५ |
| २४ | मल्लाह Mallaha | २०७००६ | ०.७१ |
| २५ | सन्यासी/दसनामी Sanyasi/Dasnami | १९८८४९ | ०.६८ |
| २६ | केवट Kewat | १८४२९८ | ०.६३ |
| २७ | कानू Kanu | १५२८६८ | ०.५२ |
| २८ | हजाम/ठाकुर Hajam/Thakur | १३६४८७ | ०.४७ |
| २९ | कलवार Kalwar | १३४९१४ | ०.४६ |
| ३० | राजबंशी Rajbansi | १३२५६४ | ०.४५ |
| ३१ | शेर्पा Sherpa | १३०६३७ | ०.४५ |
| ३२ | कुमाल Kumal | १२९७०२ | ०.४४ |
| ३३ | तत्मा/तत्वा Tatma/Tatwa | १२६०१८ | ०.४३ |
| ३४ | खत्वे Khatwe | १२४०६२ | ०.४३ |
| ३५ | घर्ती/भुजेल Gharti/Bhujel | १२०२४५ | ०.४१ |
| ३६ | माझी Majhi | १११३५२ | ०.३८ |
| ३७ | नुन्निया Nuniya | १०८७२३ | ०.३७ |
| ३८ | सुन्डी Sundi | १०७३८० | ०.३७ |
| ३९ | धोवी Dhobi | १०१०८९ | ०.३५ |
| ४० | लोहार Lohar | १००६८० | ०.३५ |
| ४१ | बिन/बिन्दा Bin/Binda | ९६९७४ | ०.३३ |
| ४२ | कम्हर Kumhar | ९५७२४ | ०.३३ |
| ४३ | सोनार Sonar | ९३३८० | ०.३२ |
| ४४ | चेपाङ/प्रजा Chepang/Praja | ८४३६४ | ०.२९ |
| ४५ | रानाथारू Ranatharu | ८३३०८ | ०.२९ |
| ४६ | दनुवार Danuwar | ८२७८४ | ०.२८ |
| ४७ | सुनुवार Sunuwar | ७८९१० | ०.२७ |
| ४८ | हलवाई Haluwai | ७१७९६ | ०.२५ |
| ४९ | बरई Baraee | ६८०११ | ०.२३ |
| ५० | बाँतर/सर्दार Bantar/Sardar | ६१६८७ | ०.२१ |
| ५१ | काहर Kahar | ५९८८२ | ०.२१ |
| ५२ | सन्थाल Santhal | ५७३१० | ०.२ |
| ५३ | बानियाँ Baniya | ५३६५५ | ०.१८ |
| ५४ | खतबनियन Kathabaniyan | ५२४६६ | ०.१८ |
| ५५ | बाधी Badhaee | ५२४३७ | ०.१८ |
| ५६ | उराँउ Oraon/Kudukh | ४६८४० | ०.१६ |
| ५७ | राजप्त Rajput | ४६५७७ | ०.१६ |
| ५८ | अमत Amat | ४६४७१ | ०.१६ |
| ५९ | गनगाई Gangai | ४१४४६ | ०.१४ |
| ६० | लोध Lodh | ३९८७२ | ०.१४ |
| ६१ | गडेरी/भेडियार Gaderi/Bhediyar | ३५४९७ | ०.१२ |
| ६२ | घले Ghale | ३५४३४ | ०.१२ |
| ६३ | मारवाडी Marwadi | ३३८०३ | ०.१२ |
| ६४ | कायस्थ Kayastha | ३३५०२ | ०.११ |
| ६५ | कुलुङ Kulung | ३३३८८ | ०.११ |
| ६६ | थामी Thami | ३२७४३ | ०.११ |
| ६७ | भूमिहार Bhumihar | ३२१९९ | ०.११ |
| ६८ | राजभर Rajbhar | २९२४० | ०.१ |
| ६९ | रौनियार Rauniyar | २७२५८ | ०.०९ |
| ७० | धिमाल Dhimal | २५६४३ | ०.०९ |
| ७१ | खवास Khawas | २२५५१ | |
| ७२ | ताजपुरिया Tajpuriya | २०९८९ | ०.०७ |
| ७३ | कोइरी Koiri | २०६७० | ०.०७ |
| ७४ | डोम Dom | १९९०१ | ०.०७ |
| ७५ | माली Mali | १९६०५ | ०.०७ |
| ७६ | दराई Darai | १८६९५ | ०.०६ |
| ७७ | याक्खा Yakkha | १७४६० | ०.०६ |
| ७८ | भोटे Bhote | १५८१८ | ०.०५ |
| ७९ | बान्तवा Bantawa | १५७१९ | ०.०५ |
| ८० | राजधोब Rajdhob | १५३९१ | ०.०५ |
| ८१ | धोनिया Dhunia | १५०३३ | ०.०५ |
| ८२ | पहरी Pahari | १५०१५ | ०.०५ |
| ८३ | बङ्गाली Bangali | १३८०० | ०.०५ |
| ८४ | गोंड Gondh/Gond | १२२६७ | ०.०४ |
| ८५ | चाम्लिङ Chamling | १२१७८ | ०.०४ |
| ८६ | छन्त्याल/छन्तेल Chhantyal/Chhantel | ११९६३ | ०.०४ |
| ८७ | थकाली Thakali | ११७४१ | ०.०४ |
| ८८ | बादी Badi | ११४७० | ०.०४ |
| ८९ | बोटे Bote | ११२५८ | ०.०४ |
| ९० | पुन Pun | ९८२७ | ०.०३ |
| ९१ | ह्योल्मो/ह्योल्मोपा Hyolmo/Yholmopa | ९८१९ | ०.०३ |
| ९२ | खतिक Khatik | ९१५२ | ०.०३ |
| ९३ | याम्फु Yamphu | ९१११ | ०.०३ |
| ९४ | केवारत Kewarat | ८८०९ | ०.०३ |
| ९५ | बराम/बरामू Baram / Baramu | ७८५९ | ०.०३ |
| ९६ | देव Dev | ७४१८ | ०.०३ |
| ९७ | नाछिरिङ Nachhiring | ७३०० | ०.०३ |
| ९८ | गाइने Gaine | ६९७१ | ०.०२ |
| ९९ | बाहिङ Bahing | ६५४७ | ०.०२ |
| १०० | थुलुङ Thulung | ६२३९ | ०.०२ |
| १०१ | जिरेल Jirel | ६०३१ | ०.०२ |
| १०२ | खालिङ Khaling | ५८८९ | ०.०२ |
| १०३ | आठपहरिया Aathpahariya | ५८७८ | ०.०२ |
| १०४ | डोल्पो Dolpo | ५८१८ | ०.०२ |
| १०५ | सररिया Sarbaria | ५७९३ | ०.०२ |
| १०६ | मेवाहाङ Mewahang | ५७२७ | ०.०२ |
| १०७ | व्यासी/सौका Byasi/Sauka | ५७१८ | ०.०२ |
| १०८ | १०८ दूरा | ५५८१ | ०.०२ |
| १०९ | मेचे Meche | ५१९३ | ०.०२ |
| ११० | राजी Raji | ५१२५ | ०.०२ |
| १११ | साम्पाङ Sampang | ४८४१ | ०.०२ |
| ११२ | चाइ/खुलौत Chai/Khulaut | ४८०५ | ०.०२ |
| ११३ | चुम्बा/नुव्री Chumba/Nubri | ४४१४ | ०.०२ |
| ११४ | धनकर/धरीकर Dhankar/Dharikar | ४०९० | ०.०१ |
| ११५ | मुन्डा Munda | ३५८९ | ०.०१ |
| ११६ | लेप्चा Lepcha | ३५७८ | ०.०१ |
| ११७ | पत्थरकट्टा / कुश्वादिया
Pattharkatta/ Kushwadiya |
३३४३ | ०.०१ |
| ११८ | हाय Hayu | ३०६९ | ०.०१ |
| ११९ | बेल्दार Beldar | ३०३७ | ०.०१ |
| १२० | हल्खोर Halkhor | २९२९ | ०.०१ |
| १२१ | नत्वा Natuwa | २८९६ | ०.०१ |
| १२२ | लोहारुङ Loharung | २५९८ | ०.०१ |
| १२३ | कमार Kamar | २५३२ | ०.०१ |
| १२४ | धन्दी Dhandi | २३३९ | ०.०१ |
| १२५ | दोने Done | २१२५ | ०.०१ |
| १२६ | मुगल/मुगुम Mugal/Mugum | २१२४ | ०.०१ |
श्रोतः नेपाल परिचय, नेपाल सरकार सञ्चार तथा सुचना प्रविधि मन्त्रालय र राष्ट्रिय तथ्याङ्क कार्यालय
पछिल्लो अध्याविधक २०८१ पाैष २० गते