कर्णाली प्रदेश – परीचय
कर्णाली प्रदेश नेपालको मध्यपश्चिमी भागमा पर्छ । यो प्रदेश २८डिग्री१०’ देखि ३० डिग्री २६’ उत्तरी अक्षांश र ८० डिग्री५८’ देखि ८३डिग्री४०’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको छ । कर्णालीप्रदेशमा भौगोलिक रूपमा विकट तथा दुर्गम क्षेत्रहरू धेरै छन् । यस प्रदेशको पूर्वतर्फ गण्डकी प्रदेश र लुम्बिनी प्रदेश पर्छन् । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार कर्णाली प्रदेशको कुल जनसङ्ख्या १६,८८,४१२ रहेको छ, जनसङ्ख्याको सम्बन्धी विस्तृत विवरणको लागि यहाँ जानुहोस ।
पश्चिममा सुदूरपश्चिमप्रदेश, उत्तरमा चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बत र दक्षिणमा लुम्बिनी प्रदेश र सुदूरपश्चिम प्रदेश रहेका छन् । यस प्रदेशमा १० जिल्ला रहेका छन् ।यस प्रदेशले नेपालको कुल क्षेत्रफलको १९ प्रतिशत भूभाग ओगटेको छ । यस प्रदेशको सबैभन्दाठुलो जिल्ला डोल्पा (७,८८९व.कि.मि.) र सानो जिल्ला रुकुम पश्चिम (१,२१३.४९ व.कि.मि.) हुन् ।
कर्णाली प्रदेशको राजधानी सुर्खेत जिल्लाको वीरेन्द्रनगरमा रहेको छ । यो प्रदेश क्षेत्रफलको हिसाबले सब भन्दा ठुलो र जनसङ्ख्याका आधारमा सानो प्रदेश हो । कर्णालीप्रदेशको भूबनावट मुख्यहिमाल, मध्यपहाड, महाभारत लेक, चुरेपर्वत र उपत्यका आदि मिली बनेको छ । यस प्रदशको सबैभन्दा अग्लो भाग चुरेन हिमाल (७३४८ मि.) हो । कर्णाली प्रदेशको धरातलीय स्वरूप र उचाइले हावापानीमा विविधताल्याएको छ ।
यस प्रदेशको उत्तरी क्षेत्रमा लेकाली र टुन्ड्रा, पहाडी क्षेत्रमा समशीतोष्ण र भित्रीमधेसमा उपोष्ण हावापानी पाइन्छ । यहाँको औसत वार्षिक तापक्रम २६ डिग्री. सम्म पुग्छ भने न्यूनतम तापक्रम ०डिग्री भन्दा कम हुन्छ । यहाँको हिमाली जिल्लाहरूमा हिउँदमा हिउँ पर्छ । यहाँ सालाखाला वार्षिक वर्षा १४७९ मि.मी. भन्दा बढीहुन्छ ।
कर्णाली प्रदेशमा हुम्ला कर्णाली, मुगु कर्णाली, ठुली भेरी, सानी भेरी, तिला आदिनदी बहन्छन् ।कर्णाली प्रदेश ताल तलैयामा पनि धनी छ । रारा ताल, फोक्सुन्डो ताल र कुपिन्डे दह यस प्रदेशका मुख्य हुन् । सामाजिक, सांस्कृतिक र भाषिक विविधताकर्णाली प्रदेशकोसम्पत्ति हो । यस प्रदेशमा क्षेत्री, ब्राह्मण, ठकुरी, मगर, थारु, राउटे, राजी, बादी, गुरुङ आदि जातजातिहरूको बसोबास छ ।
त्यस्तै यस प्रदेशमा लोपन्मुख तथा सीमान्तीकृत समूहका थारु, बादी, राउटे, राजी आदिको पनि बसोबास रहेको छ । कर्णाली प्रदेशमा हिन्दु धर्म मान्ने मानिसहरूको बाहुल्य (९५%), रहेको छ । यहाँ बौद्ध, इसाई र अन्यधर्मालम्बीहरू पनि रहेका छन् । यहाँ नेपाली भाषा बोल्नेहरूको बाहुल्य रहेको छ । खस भाषा, काइके मगर भाषा पनि यहाँ बोलिन्छन् ।कर्णाली प्रदेशको साक्षरता दर (५८.४९) पतिशत रहेको छ ।
सन् २०१९ को युएनडिपीको प्रतिवेदनअनुसार यस प्रदेशको मानव विकास सूचकाङ्क ०.५३ रहेको छ । यो प्रदेश दोस्रो कम मानव विकास सूचकाङ्क भएको प्रदेश हो । यस प्रदेशमा ल्होसर, दसैँ तिहार, जनैपूर्णिमा, साउने सक्रान्ती चाडपर्व मनाइन्छ । चन्दननाथ, शे गुम्बा, देउती बज्यै, त्रिपुरासुन्दरी, पञ्चदेवल यहाँका यहाँका प्रमुख धार्मिक स्थलहरू हुन् ।
यस प्रदेशमा मस्टो देवताको पूजा गर्ने समुदाय पनि छन् । यहाँको डोल्पो जातीमा लासलाई काटेर गिद्धलाई खुवाउने अनौठो परम्परा रहेको पाइन्छ । यसरी यो प्रदेश सामाजिक सांस्कृतिकरूपमा समुन्नत छ । कर्णालीप्रदेशको मुख्य आर्थिक केन्द्र सुर्खेत हो । यस प्रदेशमा जलविद्युत्, खानी, कृषि र वन सम्पदाको क्षेत्रमा राम्रो सम्भावना रहेको छ ।
कर्णाली प्रदेशका करिव ७५ प्रतिशतमानिसहरू कृषि पेसामा संलग्न छन्। यस प्रदेशको जिविकोपार्जनको प्रमुख आधार खेतिपाती र पशुपालन रहेको छ । मार्सी धान, कोदो‚ फापर‚ चिनो‚ उवा, स्याउआदि यहाँका मुख्यउपादन हुन् । सल्यानको कपुरकोट पश्चिमी क्षेत्रको एक मुख्य तरकारी उत्पादन निकासी गर्ने केन्द्र हो ।
यस प्रदेशमा प्रशस्त घाँसे मैदानहरू रहेका छन् । ऋतुप्रवास पशुपालनव्यवसाय कर्णाली प्रदेशमा परम्परादेखि चल्दैआएको छ । यहाँ पशुपालन व्यवसायलाई पैतृक व्यवसायको रूपमा एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने चलन कहिकहि अझै पनि हुँदै आएको छ । कर्णाली प्रदेशमा थोरै मात्रउद्योगहरू छन् ।रोजगारीमा यी उद्योगहरूको योगदान नगण्य छ । यसप्रदेशमा साना तथा घरेलु उद्योगहरू धेरै छन् ।
कर्णाली प्रदेशको प्रमुख व्यापारिक केन्द्र विरेन्द्रनगर हो । यसका साथै जुम्ला खलङ्गा, छिन्चु, चौर झारी, दुनै आदि व्यापारिक केन्द्रहरू छन् । यो प्रदेशबाट सूर्खेत नेपालगञ्जहुँदै भारतसँग व्यापार हुँदै आएको छ । कर्णाली प्रदेशमा पर्यटन उद्योगको विकासको प्रशस्त सम्भावना रहेको छ । यस प्रदेशमा काँक्रेविहार, सेफोकसुन्डो ताल, राराताल, चन्दनाथ, मानसरोवर पदयात्रा आदिलाई एकीकृत रूपमा विकास गर्नसके कर्णाली प्रदेश पर्यटक गन्तव्यको केन्द्र हुन सक्छ ।
कर्णाली प्रदेशमा जलविद्युत् उत्पादनको पनि प्रशस्त सम्भावना रहेको छ । भेरी डाइभर्सन बहुद्देश्यीय परियोजना यसै प्रदेशमा पर्छ । ठुली भेरी, सानी भेरी, कर्णाली, तिला, हुम्ला कर्णालीलगायत थुप्रै नदीहरूबाट विद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ । कर्णालीप्रदेशमा सडक पूर्वाधारकोविकास त्यति राम्रो भएको छैन तर हवाई यातायात भने धेरै जिल्लाहरू चालु छ । नेपालगञ्ज र प्रदेश राजधानी सुर्खेतबाट हुम्ला, मुगु, डोल्पा, जुम्ला आदि जिल्लामा हवाईयातायात चालु छ ।यस प्रदेशमाहुम्ला बाहेक सबै जिल्ला सदरमुकामलाई सडक यातायातले छोएको छ ।
कर्णाली प्रदेश अन्तरगतका जिल्ला तथा स्थानिय तहहरूको विस्तृत विवरण तल उल्लेख गरीएको छ ।
१) रुकुम (पश्चिम भाग) २) सल्यान ३) सुर्खेत ४) दैलेख ५) जाजरकोट ६) डोल्पा ७) जुम्ला ८) हुम्ला ९) कालिकोट १०) मुगु
कर्णाली प्रदेशअन्र्तगत रहेका जिल्लाहरुको प्रतिनिधिसभा सदस्य र प्रदेशसभा सदस्यको निर्वाचनको लागि निर्धारित क्षेत्र संख्या –
निर्वाचन क्षेत्र विवरण
कर्णाली प्रदेश अन्तर्गतका जिल्लाहरूको नक्सा (स्थानीयतह सहित)
नक्सा विवरणका लागि यहाँ जानुहोस
कर्णाली प्रदेश अन्तरगतका स्थानिय तहहरूको विस्तृत विवरण तल उल्लेख गरीएको छ ।
नगरपालीका – २५
| क्रस | स्थानीय तहको नाम | जिल्ला | स्थानीय तह | वेव पोर्टल |
| १ | मुसिकोट नगरपालिका | रुकुम (पश्चिम भाग) | नगरपालिका | musikotmunrukum.gov.np |
| २ | चौरजहारी नगरपालिका | रुकुम (पश्चिम भाग) | नगरपालिका | chaurjaharimun.gov.np |
| ३ | आठबिसकोट नगरपालिका | रुकुम (पश्चिम भाग) | नगरपालिका | aathbiskotmun.gov.np |
| ४ | शारदा नगरपालिका | सल्यान | नगरपालिका | shaaradamun.gov.np |
| ५ | बागचौर नगरपालिका | सल्यान | नगरपालिका | bagchaurmun.gov.np |
| ६ | बनगाड कुपिण्डे नगरपालिका | सल्यान | नगरपालिका | bangadkupindemun.gov.np |
| ७ | बीरेन्द्रनगर नगरपालिका | सुर्खेत | नगरपालिका | birendranagarmun.gov.np |
| ८ | भेरीगंगा नगरपालिका | सुर्खेत | नगरपालिका | bherigangamun.gov.np |
| ९ | गुर्भाकोट नगरपालिका | सुर्खेत | नगरपालिका | gurbhakotmun.gov.np |
| १० | पञ्चपुरी नगरपालिका | सुर्खेत | नगरपालिका | panchapurimun.gov.np |
| ११ | लेकवेशी नगरपालिका | सुर्खेत | नगरपालिका | lekbeshimun.gov.np |
| १२ | नारायण नगरपालिका | दैलेख | नगरपालिका | narayanmun.gov.np |
| १३ | दुल्लु नगरपालिका | दैलेख | नगरपालिका | dullumun.gov.np |
| १४ | चामुण्डा विन्द्रासैनी नगरपालिका | दैलेख | नगरपालिका | chamundabindrasainimun.gov.np |
| १५ | आठबीस नगरपालिका | दैलेख | नगरपालिका | aathabismun.gov.np |
| १६ | भेरी नगरपालिका | जाजरकोट | नगरपालिका | bherimun.gov.np |
| १७ | छेडागाड नगरपालिका | जाजरकोट | नगरपालिका | chhedagadmun.gov.np |
| १८ | नलगाड नगरपालिका | जाजरकोट | नगरपालिका | tribeninalgaadmun.gov.np |
| १९ | ठूली भेरी नगरपालिका | डोल्पा | नगरपालिका | thulibherimun.gov.np |
| २० | त्रिपुरासुन्दरी नगरपालिका | डोल्पा | नगरपालिका | tripurasundarimundolpa.gov.np |
| २१ | चन्दननाथ नगरपालिका | जुम्ला | नगरपालिका | chandannathmun.gov.np |
| २२ | खाँडाचक्र नगरपालिका | कालिकोट | नगरपालिका | khandachakramun.gov.np |
| २३ | रास्कोट नगरपालिका | कालिकोट | नगरपालिका | raskotmun.gov.np |
| २४ | तिलागुफा नगरपालिका | कालिकोट | नगरपालिका | tilagufamun.gov.np |
| २५ | छायाँनाथ रारा नगरपालिका | मुगु | नगरपालिका | chhayanathraramun.gov.np |
तथ्याङकको श्राेतः नेपाल सरकार सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय
गाउँपालीका – ५४
| क्रस | स्थानीय तहको नाम | जिल्ला | स्थानीय तह | वेव पोर्टल |
| १ | बाँफिकोट गाउँपालिका | रुकुम (पश्चिम भाग) | गाउँपालिका | banphikotmun.gov.np |
| २ | त्रिवेणी गाउँपालिका | रुकुम (पश्चिम भाग) | गाउँपालिका | trivenimunrukum.gov.np |
| ३ | सानी भेरी गाउँपालिका | रुकुम (पश्चिम भाग) | गाउँपालिका | sanibherimun.gov.np |
| ४ | कालिमाटी गाउँपालिका | सल्यान | गाउँपालिका | kalimatimun.gov.np |
| ५ | त्रिवेणी गाउँपालिका | सल्यान | गाउँपालिका | trivenimunsalyan.gov.np |
| ६ | कपुरकोट गाउँपालिका | सल्यान | गाउँपालिका | kapurkotmun.gov.np |
| ७ | छत्रेश्वरी गाउँपालिका | सल्यान | गाउँपालिका | chhatreshworimun.gov.np |
| ८ | सिद्ध कुमाख गाउँपालिका | सल्यान | गाउँपालिका | siddhakumakhmun.gov.np |
| ९ | कुमाख गाउँपालिका | सल्यान | गाउँपालिका | kumakhmalikamun.gov.np |
| १० | दार्मा गाउँपालिका | सल्यान | गाउँपालिका | darmamun.gov.np |
| ११ | चौकुने गाउँपालिका | सुर्खेत | गाउँपालिका | chaukunemun.gov.np |
| १२ | बराहताल गाउँपालिका | सुर्खेत | गाउँपालिका | barahatalmun.gov.np |
| १३ | चिङ्गाड गाउँपालिका | सुर्खेत | गाउँपालिका | chingadmun.gov.np |
| १४ | सिम्ता गाउँपालिका | सुर्खेत | गाउँपालिका | simtamun.gov.np |
| १५ | भगवतीमाई गाउँपालिका | दैलेख | गाउँपालिका | bhagawatimaimun.gov.np |
| १६ | गुराँस गाउँपालिका | दैलेख | गाउँपालिका | guransmun.gov.np |
| १७ | डुंगेश्वर गाउँपालिका | दैलेख | गाउँपालिका | dungeshwormun.gov.np |
| १८ | नौमुले गाउँपालिका | दैलेख | गाउँपालिका | naumulemun.gov.np |
| १९ | महावु गाउँपालिका | दैलेख | गाउँपालिका | mahabumun.gov.np |
| २० | भैरवी गाउँपालिका | दैलेख | गाउँपालिका | bhairabimun.gov.np |
| २१ | ठाँटीकाँध गाउँपालिका | दैलेख | गाउँपालिका | thantikandhmun.gov.np |
| २२ | बारेकोट गाउँपालिका | जाजरकोट | गाउँपालिका | barekotmun.gov.np |
| २३ | कुसे गाउँपालिका | जाजरकोट | गाउँपालिका | kushemun.gov.np |
| २४ | जुनीचाँदे गाउँपालिका | जाजरकोट | गाउँपालिका | junichaandemun.gov.np |
| २५ | शिवालय गाउँपालिका | जाजरकोट | गाउँपालिका | shibalayamun.gov.np |
| २६ | डोल्पो बुद्ध गाउँपालिका | डोल्पा | गाउँपालिका | dolpobuddhamun.gov.np |
| २७ | शे फोक्सुन्डो गाउँपालिका | डोल्पा | गाउँपालिका | shephoksundomun.gov.np |
| २८ | जगदुल्ला गाउँपालिका | डोल्पा | गाउँपालिका | jagdullamun.gov.np |
| २९ | मुड्केचुला गाउँपालिका | डोल्पा | गाउँपालिका | mudkechulamun.gov.np |
| ३० | काईके गाउँपालिका | डोल्पा | गाउँपालिका | kaikemun.gov.np |
| ३१ | छार्का ताङसोङ गाउँपालिका | डोल्पा | गाउँपालिका | chharkatangsongmun.gov.np |
| ३२ | कनकासुन्दरी गाउँपालिका | जुम्ला | गाउँपालिका | kankasundarimun.gov.np |
| ३३ | सिंजा गाउँपालिका | जुम्ला | गाउँपालिका | sinjamun.gov.np |
| ३४ | हिमा गाउँपालिका | जुम्ला | गाउँपालिका | himamun.gov.np |
| ३५ | तिला गाउँपालिका | जुम्ला | गाउँपालिका | tilamun.gov.np |
| ३६ | गुठिचौर गाउँपालिका | जुम्ला | गाउँपालिका | guthichaurmun.gov.np |
| ३७ | तातोपानी गाउँपालिका | जुम्ला | गाउँपालिका | tatopanimun.gov.np |
| ३८ | पातारासी गाउँपालिका | जुम्ला | गाउँपालिका | patarasimun.gov.np |
| ३९ | पचालझरना गाउँपालिका | कालिकोट | गाउँपालिका | pachaljharanamun.gov.np |
| ४० | सान्नी त्रिवेणी गाउँपालिका | कालिकोट | गाउँपालिका | sannitrivenimun.gov.np |
| ४१ | नरहरिनाथ गाउँपालिका | कालिकोट | गाउँपालिका | narharinathmun.gov.np |
| ४२ | शुभ कालीका गाउँपालिका | कालिकोट | गाउँपालिका | kalikamunkalikot.gov.np |
| ४३ | महावै गाउँपालिका | कालिकोट | गाउँपालिका | mahawaimun.gov.np |
| ४४ | पलाता गाउँपालिका | कालिकोट | गाउँपालिका | palatamun.gov.np |
| ४५ | मुगुम कार्मारोंग गाउँपालिका | मुगु | गाउँपालिका | mugumkarmarongmun.gov.np |
| ४६ | सोरु गाउँपालिका | मुगु | गाउँपालिका | sorumun.gov.np |
| ४७ | खत्याड गाउँपालिका | मुगु | गाउँपालिका | khatyadmun.gov.np |
| ४८ | सिमकोट गाउँपालिका | हुम्ला | गाउँपालिका | simkotmun.gov.np |
| ४९ | नाम्खा गाउँपालिका | हुम्ला | गाउँपालिका | namkhamun.gov.np |
| ५० | खार्पुनाथ गाउँपालिका | हुम्ला | गाउँपालिका | kharpunathmun.gov.np |
| ५१ | सर्केगाड गाउँपालिका | हुम्ला | गाउँपालिका | sarkegadmun.gov.np |
| ५२ | चंखेली गाउँपालिका | हुम्ला | गाउँपालिका | chankhelimun.gov.np |
| ५३ | अदानचुली गाउँपालिका | हुम्ला | गाउँपालिका | adanchulimun.gov.np |
| ५४ | ताँजाकोट गाउँपालिका | हुम्ला | गाउँपालिका | tajakotmun.gov.np |
तथ्याङकको श्राेतः नेपाल सरकार सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय
श्राेतः नेपाल सरकारका आधिकारीक वेव पोर्टल तथा अन्य अनलाइन संस्करण, तस्विर सामािजक संजाल ।
लेखन तथा संकलन – लाेकराज भट्ट चिनारी नेपाल