परिचय
नेपालको सुदुरपश्चिम प्रदेश अन्तर्गत महाकाली अञ्चलका चार जिल्ला मध्ये एक धार्मिक महत्व बोकेको बैतडी जिल्ला मित्रराष्ट्र भारत संग महाकाली नदिले सीमाना जोडिएको पहाडी जिल्ला हो । बैतडी जिल्लाको हरेक ठाउं र स्थानले केहि विशेष किसिमको इतिहास वोकेको हुन्छ । सोहि अनुसार यस जिल्लाको नाम बैतडी रहनुमा केहि ऐतिहासिक कुराहरु छन । बैतडीको वरिपरिका उच्च पहाडहरुमा चारवटा केदार देवताहरुको देवस्थल छ । ती चारवटा केदार मध्ये दक्षिणमा ग्वाल्लेक केदार, पूर्वमा रोलाकेदार, उत्तरमा देउलेक केदार र पश्चिममा ध्वजकेदार पर्दछन् । यी केदारहरु आराध्यदेव महादेवका रुप हुन भन्ने जनश्रुति छ ।

शक्तिशाली देवताको छत्रछाया माझ रहेको बैतडी जिल्ला हिन्दुहरुको आध्यात्मिक तवरले ज्यादै पवित्र र पुण्यभूमी हो भनेर पुराणहरुमा वर्णन गरेको पाइन्छ । यी चारवटै केदारहरुका देवस्थलहरुमा यात्रा गर्न सके चारधाम गरे सरह हुन्छ भन्ने भनाई पनि छ । देवस्थलहरुमा बैतडी सदरमुकामवाट सहज ढंगले यात्रा गर्न सकिन्छ । हाल ग्वाल्लेक केदार भनिने पर्वतलाई पहिले वायोत्तड भनिने रहेछ र त्यहां ज्यादै हावा लाग्ने गर्दछ । वढी हावा लाग्ने भएकोले संस्कृतमा वायोत्तड पर्वत (वायु + उत्तड = वायोत्तड) अर्थात् वायु चल्ने ठाउं भन्ने अर्थमा वायोत्तडबाट अपभ्रंश हुदै वायोत्तड र बैतड भई अन्तमा बैतडी भएको हो भन्ने भनाई रहेको छ ।

बैतडी जिल्लाको भाैगोलीक अवस्थिती
यस जिल्लाको पूर्वमा बझाङ र डोटी जिल्ला, पश्चिममा भारतको उत्तराखण्ड प्रदेशको पिथौरागढ, उत्तरमा नेपालकै दार्चुला जिल्ला र दक्षिणमा डडेलधुरा जिल्ला पर्दछन् । विश्व मानचित्रमा २९ डिग्री १८ मिनेट उत्तर देखि २९ डिग्री ४१ मिनेट उत्तरी अक्षांश र ८० डिग्री १९ मिनेट पूर्व देखि ८० डिग्री ८१ मिनेट पूर्वी देशान्तर सम्म जिल्ला फैलिएको छ। यस जिल्लाको कूल क्षेत्रफल १४५१।१३ बर्ग कि.मि.रहेको छ भने यो जिल्ला समुद्री सतहबाट ३९०मिटर देखि देखी २९५० मिटर सम्मको उचाईमा रहेको छ ।
भू–उपयोग : वन क्षेत्र : ५८,५८२ हेक्टर (३४ प्रतिशत)
चरन: १९,१९९ हेक्टर (१२.९ प्रतिशत)
कृषि: १२,४४९ हेक्टर
बैतडि जिल्लाको हावापानी
हावापानी : समशीतोष्ण , शीतोष्ण
वर्षा : १२६.६७ मिलिमिटर
तापक्रम (सरदर) : १५.०८ देखि २४.६३ डिग्री सेल्सियस

बैतडि जिल्लामा रहेका प्रमुख नदीनालाहरु
महाकाली, चौलानी, सुर्नया, जमाडी, गर्मा, आगरी, सेती, पेल्या,ढिकगाड, प्यानीगाड, वागागाड, कोटिलीगाड, निलगाड,कन्सनी गाड, पल्मोडीगाड आदि ।
बैतडि जिल्लामा रहेका जातजातिको जातिगत विवरण
जातीय आधारमा जनसंख्या प्रतिशत
ब्रामण/क्षेत्री : ७८ प्रतिशत
जनजाती : २ प्रतिशत
दलित : १३ प्रतिशत
अन्य : ७ प्रतिशत

बैतडी जिल्लाको निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन
प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या २ रहेको छ।
बैतडी जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन
संघिय संरचना अनुसार बैतडी जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर ४ नगरपालिका र ६ वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएकाे छ ।
१. नामः दशरथचन्द नगरपालिका
केन्द्रः साविक दशरथचन्द नगरपा
जनसङ्ख्याः ३४५७५ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः १३५.१५ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ११
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
गुरुखोला |
१-९ |
|
|
२ |
देहीमाण्डौ |
१-९ |
|
|
३ |
दुर्गाभवानी |
१-९ |
|
|
४ |
दशरथचन्द |
१-३ |
|
|
५ |
दशरथचन्द |
४,५ |
|
|
६ |
दशरथचन्द |
६,७,१२ |
|
|
७ |
दुर्गास्थान |
४-७ |
|
|
८ |
दशरथचन्द |
८,९ |
|
|
९ |
ग्वालेक |
१-९ |
|
|
१० |
दशरथचन्द |
१०,११ |
|
|
११ |
नागार्जुन |
१-९ |
|
|
२. नामः पाटन नगरपालिका
केन्द्रः साविक पाटन नगरपालिका
जनसङ्ख्याः ३०४३५ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः २१९.२६ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः १०
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
पाटन |
१,२ |
|
|
कैलपाल |
८,९ |
|
||
२ |
पाटन |
३,४ |
|
|
३ |
पाटन |
५,६ |
|
|
४ |
पाटन |
७,८ |
|
|
५ |
पाटन |
९,१० |
|
|
६ |
पाटन |
११-१३ |
|
|
७ |
कैलपाल |
१-७ |
|
|
८ |
सिद्धेश्वर |
३,७-९ |
|
|
९ |
सिद्धेश्वर |
१,२,४-६ |
|
|
१० |
सिद्धेश्वर |
१-९ |
|
३. नामः मेलौली नगरपालिका
केन्द्रः साविक मेलौली गा.वि.स.
जनसङ्ख्याः २२५.४५ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः ११९.४३ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ९
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
मेलौली |
३-९ |
|
|
२ |
सलेना |
१-५ |
|
|
दुर्गास्थान |
१-३ |
|
||
३ |
सलेना |
६-९ |
|
|
दुर्गास्थान |
८,९ |
|
||
४ |
रोडीदेवल |
४-७ |
|
|
५ |
महारुद्र |
१-५ |
|
|
६ |
महारुद्र |
६-९ |
|
|
७ |
शिवनाथ |
६-९ |
|
|
मेलौली |
१,२ |
|
||
८ |
विशालपुर |
३-६ |
|
|
९ |
विशालपुर |
१,२,७-९ |
|
४. नामः पुचौडी नगरपालिका
केन्द्रः साविक हाट गा.वि.स.को
जनसङ्ख्याः ३९१७४ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः १९८.५२ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः १०
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
हाट |
१-९ |
|
|
२ |
महादेवस्थान |
१-९ |
|
|
३ |
न्वादेव |
१-९ |
|
|
४ |
भटना |
१-९ |
|
|
५ |
कुवाकोट |
१-९ |
|
|
६ |
भूमिराज |
१-९ |
|
|
७ |
कोटिला |
१-९ |
|
|
८ |
मल्लादेही |
१-९ |
|
|
९ |
तल्लादेही |
१-९ |
|
|
१० |
विजयपुर |
१-९ |
|
५. नामः सुनर्या गाउँपालिका
केन्द्रः साविक रौलेश्वर गा.वि.
जनसङ्ख्याः १८५४९ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः १२४.५२ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ८
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
हटैराज |
१-९ |
|
|
२ |
वासुलिंग |
१-५,७,८ |
|
|
३ |
भौनेली |
१-३,८,९ |
|
|
वासुलिंग |
६,९ |
|
||
४ |
भौनेली |
४-७ |
|
|
रौलेश्वर |
१-३ |
|
||
५ |
रौलेश्वर |
४-९ |
|
|
६ |
शकरपुर |
१-९ |
|
|
७ |
शिखरपुर |
१,५-७ |
|
|
८ |
शिखरपुर |
२-४ |
|
६. नामः सिगास गाउँपालिका
केन्द्रः गर्जे
जनसङ्ख्याः २१५१० (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः २४५.४४ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ९
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
गाँजरी |
६-९ |
|
|
शिखरपुर |
८-९ |
|
||
२ |
गाँजरी |
१-५ |
|
|
३ |
सिगास |
१-४ |
|
|
४ |
सिगास |
५-९ |
|
|
५ |
ढुंगाड |
१-९ |
|
|
६ |
थालाकाँडा |
१-९ |
|
|
७ |
शिवलिंग |
६-९ |
|
|
८ |
शिवलिंग |
१-५ |
|
|
९ |
चौखाम |
१-९ |
|
७. नामः शिवनाथ गाउँपालिका
केन्द्रः साविक शिवनाथ गा.वि.स.
जनसङ्ख्याः १७११५ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः ८१.६५ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ६
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
शर्माली |
२-५,७ |
|
|
२ |
शर्माली |
१,६,८,९ |
|
|
३ |
महाकाली |
७-९ |
|
|
कुलाउ |
९ |
|
||
४ |
उदयदेव |
४-९ |
|
|
५ |
उदयदेव |
१-३ |
|
|
शिवनाथ |
२,३ |
|
||
६ |
शिवनाथ |
१,४,५ |
|
८. नामः पञ्चेश्वर गाउँपालि
केन्द्रः साविक अम्चौरा गा.वि.स
जनसङ्ख्याः १८७६६ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः १२०.४१ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ६
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
पञ्चेश्वर |
१-९ |
|
|
२ |
महाकाली |
१-६ |
|
|
३ |
कुलाउ |
१-८ |
|
|
४ |
आम्चौरा |
१-९ |
|
|
५ |
गिरेगाडा |
१-९ |
|
|
६ |
रोडीदेवल |
१-३,८,९ |
|
९. नामः दोगडाकेदार गाउँपालि
केन्द्रः साविक अम्चौरा गा.वि.स
जनसङ्ख्याः २४६३२ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः १२६.३८ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ८
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
रीम |
१-९ |
|
|
२ |
कटौजपानी |
१-३,९ |
|
|
सित्तड |
८,९ |
|
||
३ |
श्रीकोट |
१-९ |
|
|
४ |
श्रीकेदार |
१-९ |
|
|
दशरथचन्द |
१३ |
|
||
५ |
न्वाली |
१-९ |
|
|
६ |
सित्तड |
१-७ |
|
|
७ |
देउलेक |
१-९ |
|
|
८ |
कटौजपानी |
४-८ |
|
१०. नामः डीलासैनी गा
केन्द्रः साविक डीलासैनी गा.वि.
जनसङ्ख्याः २२९२४ (२०६८ अनुसार)
क्षेत्रफलः १२५.२८ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ७
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
कोट्पेटरा |
१-५ |
|
|
२ |
कोट्पेटरा |
६-९ |
|
|
३ |
रुद्रेश्वर |
१-९ |
|
|
४ |
मठैराज |
१-९ |
|
|
५ |
डीलासैनी |
१-३ |
|
|
गोकुलेश्वर |
७-९ |
|
||
६ |
गोकुलेश्वर |
१-६ |
|
|
७ |
डिलासैनी |
४-९ |
|
श्रोतः सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय, जिल्ला समन्वय समिति बैतडी र जिल्ला प्रशासन कार्यालय बैतडी । तस्विरः सामाजिक संजाल । यस लेखमा कुनै प्रकारको त्रुटि फेला पार्नु भएमा कृपया सुझाव तथा सल्लाह दिनुहोला । सुझाव तथा सल्लाहको लागी कमेन्ट बक्स अथवा chinari2020@gmail.com मा समर्पक गर्न सक्नुहुनेछ । बैतडी जिल्लाको कुनै पनि स्थान विशेषको लेख प्रकाशन गर्न चाहानु भएमा पनि सम्पर्क गर्न सक्नुहुनेछ ।