ललितपुर जिल्ला Lalitpur District

परिचय

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको  प्रदेश नं ३ अन्र्तगत १३ जिल्ला मध्यको ललितपुर जिल्ला काठमाडौं उपत्यकाका तीन जिल्लाहरुमध्ये दक्षिणी भेगमा अवस्थित रहेको छ । हिन्दु तथा बौद्धहरुको पवित्र एवं प्रशिद्ध कृष्ण मन्दिर, अशोक स्तूप, महाबौद्ध, पाटन दरबार स्क्वायर, बंगलामुखी, विशंखुनारायण, कालेश्वर महादेवस्थान, बज्रबाराही, मछिन्द्रनाथ लगायत विभिन्न मठमन्दिर, पाटी–पौवा, स्तम्भहरु एवं सदर चिडियाखाना (जावलाखेल) तथा वनस्पति उद्यान (गोदावरी) रहनुले यस जिल्लाको प्रतिष्ठा नेपालको साथै विश्वमा समेत विस्तारीत हुन पुगेको छ । ऐतिहासिक र पुरातात्विक सम्पदाले भरिपूर्ण पाटन ददरबार स्क्वायरलाई युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचिमा समावेश गरेको छ ।

भौगोलिक वनावट, हावापानी, वनजङ्गल, नदीनाला र ताल, विभिन्न जनजातिहरुको रहनसहन, भेषभूषा आदिको विविधताले गर्दा यस जिल्लाले विशिष्ट महत्व बोकेको छ ।ललितपुर काठमाडाै‌ उपत्यकाका तीन जिल्लाहरू मध्ये ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक रूपले सम्पन्न जिल्ला हो। नेपालको मानचित्रमा ७७ जिल्लाहरू मध्ये ललितपुर जिल्लाले आफ्नो गौरवमय प्रतिष्ठालाई परिचित गराएको छ।  यस जिल्लाको भौगोलिक बनावट, हावापानी, वन-जङ्गलको विविधता, नदी-नाला र ताल, विभिन्न जनजातिहरूको रहन-सहन, भेष-भुषा आदिको विविधताले यस जिल्लाले आफ्नै ऐतिहासिक महत्व बोकेको छ।

पौराणिक कथन अनुसार एक समय उपत्यकामा १२ वर्षसम्म जलबृष्टि नभै सुख्खा परेको हुनाले त्यसबाट छुटकारा दिलाउन मत्स्येन्द्रनाथले मात्र सक्ने भन्ने निधो भएपछी भक्तपुरका राजा कान्तिपुरका आचार्य र ललितपुरका एक कृषक ज्यापू भारतका आसाम प्रदेशको कामारुकामक्षमा गई साधनाको बलले उपत्यकामा ल्याएको मत्स्येन्द्रनाथलाई कुन नगरमा स्थापित गर्ने भन्ने विषयमा तिनवटै नगर बिच मतभेद हुँदा तिन नगरको सबैभन्दा बयोवृद्ध जो छ त्यसलाई निर्णय गराउने निधो भएछ।

त्यस अनुसार ललितपुरका ललित भन्ने एक कृषक बढी उमेर भएकोलाई ७ ओटा ओखलमाथि चढाई उपस्थित जनसमूहलाई निर्णय सुनाउन लगाउँदा उनले भक्तपुरका राजा तथा कान्तिपुरका आचार्यको भूमिका समेत वास्ता नगरी मत्स्येन्द्रनाथ बोकेर ल्याउने मानिस ललितपुरको भएकोले सोही व्यक्तिको नगरमा स्थापित गर्नुपर्दछ भनी निर्णय दिएको हुंदा सातैवटा ओखल समेत उक्त वृद्ध भांसिएको हुनाले उक्त स्थानलाई ललितपत्तन भन्ने नामांकरण गरिएको थियो। कालान्तरमा सोही ठाउँको नामवाट ललितपुर तथा पाटन भन्ने नाम देखा परेको भनिन्छ। त्यस्तै गरी अर्को किम्बदन्ती अनुसार ललितारण्य भन्ने वन फाँडेर वस्ती विकास गरिएको हुनाले उक्त नगरलाई ललितपुर भनिएको हो पनि भनिन्छ।

एतिहासिक चिनारी

काठमाडाै‌ उपत्यकाको प्रसिद्ध तीन शहरहरू मध्ये ललितपुर सवभन्दा पुरानो शहर मानिन्छ। यस शहरलाई प्राचीन कालदेखि हालसम्म समय अनुसार विभिन्न नामले चिनिदै आएको छ। जस्तै यल, युपग्राम, ललितपत्तन, ललितपुरी, मानिङ्गल, पाटन आदी। साहित्यिक श्रोत र जनश्रुतिअनुसार ललितपुर शहर  किरातकालमा नै स्थापना भैसकेको थियो। उक्त जनश्रुति अनुसार ललितपुरको अर्को नाम यल  पहिलो किराती राजा यलम्बरकाे नामबाट राखिएको हो। जनश्रुति तथा यहाँको रीतिरिवाज पनि ललितपुर शहर र किराँतहरूको प्राचीन सम्वन्ध देखाउन सहयोग गर्दछ। क्वालखु स्थित पट्को डोँ (किरात दरवार ), ८०० किराती मारिएको ठाउँ भनि चिनिने च्यासल, हालसम्म पनि किरातिहरू वर्षको एकपटक आई पूजा गर्नु पर्ने त्यागल स्थित सिद्धिलक्ष्मी मन्दिरको परिसरमा रहेका देवताहरू, तिखिदेवल स्थित शिवजीको मन्दिर आदिले किराँत र ललितपुरको प्राचीन सम्वन्ध थियो भन्ने प्रष्ट हुन्छ।

यस शहरको प्राचीनताको बारेमा प्रमाणित रूपमा प्रकाश पार्ने पुरातात्विक श्रोतहरूको अभाव छ। तर केही व‌शावलीहरूले भारतका मौर्य सम्राट अशोक इ.पू. २५० तिर काठमाडाै‌ उपत्यकाको भ्रमण गरेको र उनले ललितपुरको चारकुनाको चार र विचमा एक समेत गरेर पाँच स्तूपको स्थापना गरेको कुरा उल्लेख गरेका छन। हालसम्म पनि ललितपुर चारदिशामा चारवटा प्राचीन स्तुपाहरू रहेका छन। जुन अशोक स्तुपाको नामले प्रख्यात छ। ललितपुर क्षेत्रमा प्राचीन समयदेखि नै बस्ती बसिसकेको र एउटा केन्द्रको रूपमा विकास भैसकेको कुरामा दुइमत छैन।

लिच्छविकालमा यो क्षेत्र युपग्राम नामले चिनिन्थ्यो। यहाँ पूर्व दिशामा दीपावती नगर (गईट) दक्षिण दिशामा मतीनगर (लगनखेल), पश्चिम दिशामा शिलापुर दानागिरि (पुल्चोक), उत्तर दिशामा ललितारण्य (कुम्भेश्वर) र मध्य भागमा स्वस्तिक आकारको म‌गलबजार रहेको बर्णन पाइन्छ। त्यस्तैगरी पूर्व दिशामा श्री बालकुमारी, दक्षिण दिशामा बटुकभैरव र श्रीमहालक्ष्मी, पश्चिम दिशामा खड्गयोगिनी र उत्तर दिशामा चामुण्डादेवी रहेको छ। लिच्छवी कालका पुरातात्विक श्रोतहरू अभिलेख, मूर्ति, ढुङ्गेधारा, जलद्रोणी आदि प्रसस्तै मात्रामा प्राप्त भएबाट लिच्छविकालमा ललितपुर पूर्ण रूपमा विकास भै सकेको बुझिन्छ।

यहाँ रहेका २४ वटाभन्दा बढी लिच्छविकालिन शिलालेख, पहिलो शताव्दीको च्यासलको गजलक्ष्मी, हौगलको हारती, बगलामुखिको मातृकाहरूको मूर्ति, सिकुबहीको उमामहेश्वर, चण्डेश्वरी मन्दिर अगाडीको उमामहेश्वरको मूर्ति, खपिँछे भैरब मन्दिरको परिसरमा रहेको शिलालेख सहितको जलद्रोणी, अभिलेख सहितको ढुङ्गेधारा आदि प्राप्त भएबाट लिच्छविकालको युपग्रामको बनौट कला कौशल केही विकास हुँदै आएको बुझिन्छ। हालसम्म यस ललितपुर उप-महानगरपालिका क्षेत्रमा २४ वटा लिच्छविकालका शिलापत्रहरू पाइएका छन।

आजसम्म प्राप्त शिलालेखहरू मध्ये पहिलो अभिलेख स्वथ टोलको संवत् ४११को अभिलेखलाई पनि लिन सकिन्छ। त्यस्तै गरी पाटन बाहालुखाको सम्वत ४३५ को दण्डनायक र र्सवदण्डनायकको उल्लेख परेको छ भने सम्वत् ६७ को नरेन्द्रदेवको अभिलेखमा युपग्राम, भट्ट र माप्चोक अधिकरणको अधिकार हर्टाईएको ब्यहोरा परेको छ। यहि लिच्छविकालको युपग्राम नै पछि गएर पाटन तथा ललितपुर भन्न थालियो।

यल, पाटन, ललितपटन, ललितापुरी, ललितपुर, मनिङ्गल आदि नामले प्रख्यात यस नगर मल्लकालमा छुट्टै राज्यको रूपमा रहेको थियो। मध्यकालको बाैद्ध धर्म र स‌ँस्कृतिकाे केन्द्रको रूपमा विकास हुनुको साथै कला र स‌स्कृतिको दृष्टिबाट महत्वपूर्ण केन्द्रको रूपमा रहि रह्यो। यसैले आज यस नगरलाई City of fine Arts को नामले चिनिन सफल भएको हो। ललितपुर नगरका भौतिक सम्पदाको प्राचिनता बारे धेरै अगाडिसम्म पुग्नसक्ने प्रमाणहरू नपाइएता पनि मल्लकालको पूवार्धमा बनेका सम्पदाहरू हालसम्म पनि जीवित नै रहेका छन्। व‌‌शावली तथा अन्य केही स्रोतहरूले वरदेवको हजुरबाबुले (राज प्रसाद) दरबार बनाइएको, सन् ११७६ रुद्र देवले पाटन दरबारको एक चोक निर्माण गरेको उल्लेखहरू पाइएको छ।

भौगोलिक स्थिति

नेपालकाे मानचित्रमा ललितपुर जिल्लाको फैलावट २७ डिग्रि २२ मिनेट देखि २८ डिग्रि ५० मिनेट उत्तरी अक्षांश र ८५ डिग्रि १४ मिनेट देखि ८५ डिग्रि २६ मिनेट पूर्वी देशान्तरसम्म रहेको छ। यस जिल्ला समुद्री सतह देखि ४५७ मिटर उचाई देखि २८३१ मिटरसम्म रहेको छ। यस जिल्लाले नेपालको करिब ०.२६६% भू-भाग ओगटेको छ। यस जिल्लाको भु-धरातल मध्ये करिब एक तिहाई भाग उपत्यका भित्र र दुई तिहाई पहाड तथा दुर्गम क्षेत्रमा पर्दछ। यस जिल्लाका दुर्गम स्थानहरूमा ठुलादुर्लुङ, कालेश्वर, प्यूटार, माल्टा, आश्राङ, गिम्दी, चन्दनपुर आदी पर्दछन्। ललितपुर जिल्लाको पूर्वमा काभ्रेपलाञ्चाेक, पश्चिममा काठमाडाै‌, उत्तरमा भक्तपुर र दक्षिणमा मकवानपुर जिल्लासँग सिमाना जोडीएको छ। यस जिल्लाको क्षेत्रफल ३८५ वर्ग कि. मी. रहेको छ।

श्रोतः जि.स.स., जि.प्र.का. ललितपुर

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ३ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ६ रहेको छ।

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार ललितपुर जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर १ वटा महानगरपालीका २ वटा नगरपालीका र ३ वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएकाे छ ।

१.      नामः ललितपुर महानगरपालिका

केन्द्रः साविक ललितपुर उममहानगरपालिकाको कार्यालय

जनसङ्ख्याः २८४९२२

क्षेत्रफलः ३६.१२  (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः २९

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	ललितपुर	१
२	ललितपुर	२
३	ललितपुर	३
४	ललितपुर	४
५	ललितपुर	५
६	ललितपुर	६
७	ललितपुर	७
८	ललितपुर	८
९	ललितपुर	९
१०	ललितपुर	१०
११	ललितपुर	२२
१२	ललितपुर	११,१२
१३	ललितपुर	१३
१४	ललितपुर	१४
१५	ललितपुर	१५
१६	ललितपुर	१६,१८
१७	ललितपुर	१७
१८	कार्यविनायक	३५
१९	ललितपुर	१९
२०	ललितपुर	२०,२१
२१	कार्यविनायक	६-९
२२	कार्यविनायक	१०-१३
२३	ललितपुर	२३
२४	ललितपुर	२४,२५
२५	कार्यविनायक	१,२
२६	ललितपुर	२६
२७	ललितपुर	२७
२८	ललितपुर	२८,३०
२९	ललितपुर	२९

 २.      नामः गोदावरी  नगरपालिका

केन्द्रः साविक बज्रबाराही नगरपालिकाको  कार्यालय

जनसङ्ख्याः७८३०१

क्षेत्रफलः ९६.११ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः १४

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	गोदावरी	१,२
२	गोदावरी	३,४
३	गोदावरी	५-७
४	गोदावरी	८,९
५	बज्रबाराही	१४,१५
६	बज्रबाराही	१६,१७
७	देवीचौर	१-९
८	कार्यविनायक	१७,१८
९	कार्यविनायक	१४-१६
१०	बज्रबाराही	११-१३
११	बज्रबाराही	८-१०
१२	बज्रबाराही	४-७
१३	बज्रबाराही	१-३
१४	गोदावरी	१०-१२

 ३.      नामः महालक्ष्मी  नगरपालिका

केन्द्रः साविक महालक्ष्मी नगरपालिकाको  कार्यालय

जनसङ्ख्याः ६२१७२

क्षेत्रफलः २६.५१ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः १०

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	महालक्ष्मी	१६
२	महालक्ष्मी	१८
३	महालक्ष्मी	१७
४	महालक्ष्मी	१५,१९
५	महालक्ष्मी	९,१०
६	महालक्ष्मी	१२-१४
७	महालक्ष्मी	११
८	महालक्ष्मी	५-८
९	महालक्ष्मी	२-४
१०	महालक्ष्मी	१

 ४.      नामः कोन्ज्योसोम गाउँपालिका

केन्द्रः साविक चौघरे गा.वि.स.को कार्यालय

जनसङ्ख्याः ९७०९

क्षेत्रफलः ४४.१६ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ५

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	चौघरे	१-९
२	शंखु	१-९
३	दलचोकी	१-९
४	नल्लु	१-९
५	भारदेउ	१-९

 ५.      नामः बागमती गाउँपालिका

केन्द्रः साविक भट्टेडाँडा गा.वि.स.को कार्यालय

जनसङ्ख्याः १३०४९

क्षेत्रफलः १११.४९ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ७

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	घुसेल	१-९
२	माल्टा	१-९
३	भट्टेडाँडा	१-९
४	प्युटार	१-९
५	ईकुडोल	१-९
६	अश्रङ	१-९
७	गिम्दी	१-९

 ६.      नामः महाङ्काल गाउँपालिका

केन्द्रः साविक गोटीखेल गा.वि.स.को कार्यालय

जनसङ्ख्याः ९४५३

क्षेत्रफलः ८२.४४ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ६

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	बुखेल	१-९
२	मानिखेल	१-९
३	गोटिखेल	१-९
४	कालेश्वर	१-९
५	चन्दनपुर	१-९
६	ठूलादुर्लुङ	१-९

श्रोतः सङ्‍घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय, जिल्ला प्रशासन कार्यालय ललितपुर र जिल्ला समन्वय समिति ललितपुर। यस लेखमा कुनै प्रकारको त्रुटि फेला पार्नु भएमा कृपया सुझाव तथा सल्लाह दिनुहोला । सुझाव तथा सल्लाहको लागी  कमेन्ट बक्स अथवा chinari2020@gmail.com मा समर्पक गर्न सक्नुहुनेछ । ललितपुर जिल्लाको कुनै पनि स्थान विशेषको लेख प्रकाशन गर्न चाहानु भएमा पनि समर्पक गर्न सक्नुहुनेछ ।