कपिलबस्तु जिल्ला Kapilvastu District

परिचय

कपिलवस्तु जिल्ला नेपाल अधिराज्यको पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत प्रदेश नं. ५ मा पर्ने  १२ जिल्लाहरुमध्ये तराईमा पर्ने एक जिल्ला हो । कपिलवस्तु जिल्लाको नामाकरणका सम्बन्धमा प्राप्त जनविश्वास अनुसार प्राचीन कालमा कौशल देशका राजा ओकाकका सन्तानहरु उत्तरपट्टि छोडिदा घुम्दै कपिलमुनी ऋषिको आश्रममा पुगे । उनीहरुले आफ्नो बृत्तान्त उल्लेख गरेपछि ऋषिले नजिकको सालको जंगल फाँडी बसोबास गर्ने सल्लाह दिए अनुसार कालान्तरमा घना बस्ती हुन गएको र कपिवत्थु हुदै कपिलवस्तु नामाकरण हुन गयो ।

प्राचिन कपिलवस्तु नगरी भगवान बुद्धको २९ बर्षे जीवनको क्रिडास्थल, राजा शुद्धोधन को राजधानी शाक्य नगर कपिलवस्तु नगरपालिका – १२ स्थित तौलिहवा देखि ३ कि.मि. उत्तर क्षेत्रफल करिवन ३५ विगाहा सरकारी स्वामित्व रहेको छ । विश्वप्रसिद्ध ऐतिहासिक र पुरातात्विक महत्वको तिलौराकोटलाई प्राचीन कपिलवस्तुका रूपमा चिनिन्छ । जिल्लाको कपिलवस्तु नगरपालिकास्थित शिवगढ गाउँसँगै रहेको तिलौराकोट भगवान् गौतमबुद्धले २९ वर्षबिताएको ठाउँ तथा उहाँका बुबा राजा शुद्धोधनको राजाप्रसाद हो । शान्तिका अग्रदूत भगवान् गौतमबुद्धसँग सम्बन्धित भएका कारण उक्त स्थल विश्वप्रसिद्ध भएको हो ।

 नेपालको मानचित्रमा यस जिल्लाको पूर्वमा रुपन्देही, उत्तरमा अर्घाखाँची, दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश तथा पश्चिममा दाङ जिल्ला रहेका छन् । जिल्लाको पूर्व पश्चिम सरदर लम्बाई ५४ कि.मि. र उत्तर दक्षिण चौडाई ३२ कि.मि. रहेको पाइन्छ । २७°२५’ देखि २७°४९’ उत्तरी अक्षांश र ८२°४१’ देखि ८३°१४’ पुर्वी देशान्तर सम्म फैलिएको यस जिल्लाको कुल क्षेत्रफल १७३८ वर्ग कि.मि. रहेको छ ।

कपिलवस्तु जिल्लामा गर्मीमा तातो हावा (लु) चलेको बखत अधिकतम ४३ डिग्री सेल्सियससम्म पुग्दछ भने जाडोमा ४.५ डिग्री सेल्सियससम्म तापक्रम तल झर्ने गरेको पाइन्छ । साथै यस जिल्लामा औसत वार्षिक वर्षा १,५०० मिलिलिटर रहेको छ । चैत्र महिनादेखि असोजको प्रारम्भसम्म निकै गर्मी, असोज, कार्तिक र फाल्गुणमा समसितोष्ण तथा बाँकी तीन महिना (मंसिर, पुष र माघ) मा ठण्डी हुने गर्दछ । यसरी यो जिल्लाको हावापानी मौसम अनुसार विविध र विषम किसिमको रहेको छ ।

कपिलवस्तु जिल्लामा रहेका प्रमुख प्राकृतिक, पुरातात्विक तथा सांस्कृतिक सम्पदाहरू

यो जिल्ला विभिन्न जातजाति, धर्म र सम्प्रदायको संस्कृतिले भरिपुर्ण रहेको छ । धार्मिक, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक हिसाबले यहाँ प्रशस्त तीर्थस्थलहरु रहेका छन् । विभिन्न नदीनाला र तालतलैयाले भरिपुर्ण यस जिल्लाका…..

मुख्य नदीहरुमाः वाणगंगा, अर्रा, अगिया, कोईली, सुराई, चिराई, गुडरुङ, जमुवार आदि ।

प्रमुख तालहरूमाः जगदिशपुर ताल, सगरहवा ताल, विजुवा, कोपवा, बुड्ढी, हरिहरपुर ताल, कर्मा ताल, घोघहवा ताल, पुरैनी ताल आदि ।

पुरातात्विक तथा ऐतिहासिक स्थलहरुमाः  तिलौराकोट, कुदान, गोटिहवा, सगरहवा, निग्लिहवा, डेरवा, सारकुप, अरौराकोट, सिसहनिया आदि ।

सांस्कृतिक सम्पदाहरुमाः समयमाई, ताम्रेश्वरनाथ महादेव, शिवगढी, रामघाट, लक्ष्मणघाट आदि । यहाँ मनाइने 

मुख्य चाडपर्वहरूमा: दशैं, तिहार, फाल्गुण पुर्णिमा, रामनवमी, शिवरात्री, चैते दशैं, तिज, मकर सक्रान्ति, मोहर्म, ईद, बकर ईद आदि रहेका छन ।

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन

प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ३ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ६ रहेको छ।

स्थानियतहको विभाजन

संघिय संरचना अनुसार कपिलवस्तु जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर  ६ नगरपालिका र ४ वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएकाे छ ।

१.    नामः कपिलबस्तु नगरपालिका

केन्द्रः साविक कपिलबस्तु नगरपालिकाको कार्यालय

जनसङ्ख्याः ७६३९४

क्षेत्रफलः १३६.९१ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः १२

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	कपिलबस्तु	१-३
२	कपिलबस्तु	५-८
३	कपिलबस्तु	४,१०-१२
४	कपिलबस्तु	९,१३,१४
५	कपिलबस्तु	१५,१६
६	कपिलबस्तु	१७-१९
७	धर्मपनिया	१-९
८	दोहनी	१-९
९	निगलिहवा	१-३,६,९
१०	निगलिहवा	४,५,७,८
११	जहदी	१-९
१२	सौराहा	१-९

 २.    नामः बुध्दभूमि नगरपालिका

केन्द्रः वडा नं. ४ बुड्‍ढी प्रतिक्षालय हनुमानचोक

जनसङ्ख्याः ६४९४९

क्षेत्रफलः ३६६.६७ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः १०

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	बुध्दबाटिका	१२-१६
२	बुध्दबाटिका	१-५
३	बुध्दबाटिका	६-११
४	भृकुटी	६-८
५	भृकुटी	९,१०
६	महुवा	१-९
७	मानपुर	१-९
८	भृकुटी	१,२
९	भृकुटी	३-५
१०	धनकौली	१-९

 ३.    नामः शिवराज नगरपालिका

केन्द्रः साविक शिवराज नगरपालिकाको कार्यालय

जनसङ्ख्याः ६६७८१

क्षेत्रफलः २८४.०७  (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ११

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	शिवराज	१,९
२	शिवराज	११
३	शिवराज	२,३
४	शिवराज	४,५
५	शिवराज	६,१०
६	शिवराज	७,८
७	शिवराज	१३
८	शिवराज	१२
९	शिवगढी	१-९
१०	लालपुर	१-९
११	थुनिया	१-९

 ४.    नामः महाराजगंज नगरपालिका

केन्द्रः साविक महाराजगंज नगरपालिकाको कार्यालय

जनसङ्ख्याः ५४८००

क्षेत्रफलः११२.२१  (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ११

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	महाराजगंज	१,२,८
२	महाराजगंज	३-५
३	महाराजगंज	६,७,९
४	बरइपुर	१-९
५	उदयपुर	१-९
६	भलबारी	१-९
७	कुशवाह	१-९
८	कजरह्वा	१-९
९	शिसवा	१-९
१०	हर्दौना	१-९
११	बलरामपुर	१-९

५.    नामः कृष्णनगर नगरपालिका

केन्द्रः साविक कृष्णनगर नगरपालिकाको कार्यालय

जनसङ्ख्याः ६२३७०

क्षेत्रफलः ९६.६६ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः १२

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	कृष्णनगर	१-३
२	कृष्णनगर	४-६
३	कृष्णनगर	७,८
४	कृष्णनगर	९-११
५	पुरुषोत्तमपुर	१-९
६	भिल्मी	१-९
७	अजिगरा	१-९
८	बहादुरगंज	२,६-९
९	बहादुरगंज	१,३-५
१०	विद्यानगर	१-९
११	रामनगर	१-९
१२	भगवानपुर	१-९

 ६.    नामः बाणगंगा नगरपालिका

केन्द्रः साविक बाणगंगा नगरपालिकाको कार्यालय

जनसङ्ख्याः ७५२४२

क्षेत्रफलः २३३.६८ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ११

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	बाणगंगा	१
२	बाणगंगा	२,३
३	बाणगंगा	८,९
४	बाणगंगा	१०
५	बाणगंगा	११
६	बाणगंगा	१२
७	बाणगंगा	१३
८	बाणगंगा	१४,१५
९	बाणगंगा	१६,१७
१०	बाणगंगा	४,५
११	बाणगंगा	६,७

 ७.    नामः मायादेवी गाउँपालिका

केन्द्रः साविक पकडी गा.वि.स.को कार्यालय

जनसङ्ख्याः ४८२१८

क्षेत्रफलः ८८.५३  (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ८

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	पकडी	१-९
२	अभिराव	१-९
३	फुलिका	१-९
४	पिपरा	१-९
५	बलुह्वा	१-९
६	डुमरा	१-९
७	हरनामपुर	१-९
८	बिजुवा	१-९

८.    नामः  यसोधरा गाउँपालिका

केन्द्रः साविक बैदौली गा.वि.स.को कार्यालय

जनसङ्ख्याः ३७९५२

क्षेत्रफलः ६७.५६ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ८

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	तितिर्खी	१-९
२	गौरी	१-९
३	बसन्तपुर	१-९
४	पर्सोहिया	१-९
५	बैदौली	१-९
६	रंगपुर	१-९
७	सोमदिह	१-९
८	सिंहखोर	१-९

 ९.    नामः शुध्दोदन गाउँपालिका

केन्द्रः साविक लबनी गा.वि.स.को कार्यालय

जनसङ्ख्याः ४५२०१

क्षेत्रफलः ९१.६९ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ६

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	पतरिया	१-९
२	नन्दनगर	१-९
३	लबनी	१-९
४	पिठुवा	१-९
५	हथिहवा	१-९
६	बसखोर	१-९

 १०.          नामः विजयनगर गाउँपालिका

केन्द्रः साविक खुरहुरिया गा.वि.स.को कार्यालय

जनसङ्ख्याः ३६९३७

क्षेत्रफलः १७३.१९ (वर्ग कि.मि.)

वडा संख्याः ७

वडा नं.	समावेश भएका साविक  गा.वि.स./न.पा.हरू	साविक वडा नं.	क्षेत्रफल	जनसङ्ख्या
१	गुगौली	१-३
२	गुगौली	४-९
३	पत्थरदेइय	१-५
४	पत्थरदेइय	६-९
५	खुरहुरिया	१-३,५,९
६	खुरहुरिया	४,६-८
७	गणेशपुर	१-९

श्रोतः सङ्‍घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय, जिल्ला समन्वय समिति कपिलवस्तु र जिल्ला प्रशासन कार्यालय कपिलवस्तु। तस्विरः सामाजिक संजाल । यस लेखमा कुनै प्रकारको त्रुटि फेला पार्नु भएमा कृपया सुझाव तथा सल्लाह दिनुहोला । सुझाव तथा सल्लाहको लागी  कमेन्ट बक्स अथवा chinari2020@gmail.com मा समर्पक गर्न सक्नुहुनेछ । कपिलवस्तु जिल्लाको कुनै पनि स्थान विशेषको लेख प्रकाशन गर्न चाहानु भएमा पनि सम्पर्क गर्न सक्नुहुनेछ ।