परिचय
कपिलवस्तु जिल्ला नेपाल अधिराज्यको पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत प्रदेश नं. ५ मा पर्ने १२ जिल्लाहरुमध्ये तराईमा पर्ने एक जिल्ला हो । कपिलवस्तु जिल्लाको नामाकरणका सम्बन्धमा प्राप्त जनविश्वास अनुसार प्राचीन कालमा कौशल देशका राजा ओकाकका सन्तानहरु उत्तरपट्टि छोडिदा घुम्दै कपिलमुनी ऋषिको आश्रममा पुगे । उनीहरुले आफ्नो बृत्तान्त उल्लेख गरेपछि ऋषिले नजिकको सालको जंगल फाँडी बसोबास गर्ने सल्लाह दिए अनुसार कालान्तरमा घना बस्ती हुन गएको र कपिवत्थु हुदै कपिलवस्तु नामाकरण हुन गयो ।
प्राचिन कपिलवस्तु नगरी भगवान बुद्धको २९ बर्षे जीवनको क्रिडास्थल, राजा शुद्धोधन को राजधानी शाक्य नगर कपिलवस्तु नगरपालिका – १२ स्थित तौलिहवा देखि ३ कि.मि. उत्तर क्षेत्रफल करिवन ३५ विगाहा सरकारी स्वामित्व रहेको छ । विश्वप्रसिद्ध ऐतिहासिक र पुरातात्विक महत्वको तिलौराकोटलाई प्राचीन कपिलवस्तुका रूपमा चिनिन्छ । जिल्लाको कपिलवस्तु नगरपालिकास्थित शिवगढ गाउँसँगै रहेको तिलौराकोट भगवान् गौतमबुद्धले २९ वर्षबिताएको ठाउँ तथा उहाँका बुबा राजा शुद्धोधनको राजाप्रसाद हो । शान्तिका अग्रदूत भगवान् गौतमबुद्धसँग सम्बन्धित भएका कारण उक्त स्थल विश्वप्रसिद्ध भएको हो ।

नेपालको मानचित्रमा यस जिल्लाको पूर्वमा रुपन्देही, उत्तरमा अर्घाखाँची, दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश तथा पश्चिममा दाङ जिल्ला रहेका छन् । जिल्लाको पूर्व पश्चिम सरदर लम्बाई ५४ कि.मि. र उत्तर दक्षिण चौडाई ३२ कि.मि. रहेको पाइन्छ । २७°२५’ देखि २७°४९’ उत्तरी अक्षांश र ८२°४१’ देखि ८३°१४’ पुर्वी देशान्तर सम्म फैलिएको यस जिल्लाको कुल क्षेत्रफल १७३८ वर्ग कि.मि. रहेको छ ।
कपिलवस्तु जिल्लामा गर्मीमा तातो हावा (लु) चलेको बखत अधिकतम ४३ डिग्री सेल्सियससम्म पुग्दछ भने जाडोमा ४.५ डिग्री सेल्सियससम्म तापक्रम तल झर्ने गरेको पाइन्छ । साथै यस जिल्लामा औसत वार्षिक वर्षा १,५०० मिलिलिटर रहेको छ । चैत्र महिनादेखि असोजको प्रारम्भसम्म निकै गर्मी, असोज, कार्तिक र फाल्गुणमा समसितोष्ण तथा बाँकी तीन महिना (मंसिर, पुष र माघ) मा ठण्डी हुने गर्दछ । यसरी यो जिल्लाको हावापानी मौसम अनुसार विविध र विषम किसिमको रहेको छ ।

कपिलवस्तु जिल्लामा रहेका प्रमुख प्राकृतिक, पुरातात्विक तथा सांस्कृतिक सम्पदाहरू
यो जिल्ला विभिन्न जातजाति, धर्म र सम्प्रदायको संस्कृतिले भरिपुर्ण रहेको छ । धार्मिक, ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक हिसाबले यहाँ प्रशस्त तीर्थस्थलहरु रहेका छन् । विभिन्न नदीनाला र तालतलैयाले भरिपुर्ण यस जिल्लाका…..
मुख्य नदीहरुमाः वाणगंगा, अर्रा, अगिया, कोईली, सुराई, चिराई, गुडरुङ, जमुवार आदि ।
प्रमुख तालहरूमाः जगदिशपुर ताल, सगरहवा ताल, विजुवा, कोपवा, बुड्ढी, हरिहरपुर ताल, कर्मा ताल, घोघहवा ताल, पुरैनी ताल आदि ।
पुरातात्विक तथा ऐतिहासिक स्थलहरुमाः तिलौराकोट, कुदान, गोटिहवा, सगरहवा, निग्लिहवा, डेरवा, सारकुप, अरौराकोट, सिसहनिया आदि ।
सांस्कृतिक सम्पदाहरुमाः समयमाई, ताम्रेश्वरनाथ महादेव, शिवगढी, रामघाट, लक्ष्मणघाट आदि । यहाँ मनाइने
मुख्य चाडपर्वहरूमा: दशैं, तिहार, फाल्गुण पुर्णिमा, रामनवमी, शिवरात्री, चैते दशैं, तिज, मकर सक्रान्ति, मोहर्म, ईद, बकर ईद आदि रहेका छन ।

निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन
प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ३ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या ६ रहेको छ।
स्थानियतहको विभाजन
संघिय संरचना अनुसार कपिलवस्तु जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका नगर र गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर ६ नगरपालिका र ४ वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएकाे छ ।
१. नामः कपिलबस्तु नगरपालिका
केन्द्रः साविक कपिलबस्तु नगरपा
जनसङ्ख्याः ७६३९४
क्षेत्रफलः १३६.९१ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः १२
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
कपिलबस्तु |
१-३ |
|
|
२ |
कपिलबस्तु |
५-८ |
|
|
३ |
कपिलबस्तु |
४,१०-१२ |
|
|
४ |
कपिलबस्तु |
९,१३,१४ |
|
|
५ |
कपिलबस्तु |
१५,१६ |
|
|
६ |
कपिलबस्तु |
१७-१९ |
|
|
७ |
धर्मपनिया |
१-९ |
|
|
८ |
दोहनी |
१-९ |
|
|
९ |
निगलिहवा |
१-३,६,९ |
|
|
१० |
निगलिहवा |
४,५,७,८ |
|
|
११ |
जहदी |
१-९ |
|
|
१२ |
सौराहा |
१-९ |
|
|
२. नामः बुध्दभूमि नगरपालिका
केन्द्रः वडा नं. ४ बुड्ढी प्रतिक्षालय हनुमानचोक
जनसङ्ख्याः ६४९४९
क्षेत्रफलः ३६६.६७ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः १०
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
बुध्दबाटिका |
१२-१६ |
|
|
२ |
बुध्दबाटिका |
१-५ |
|
|
३ |
बुध्दबाटिका |
६-११ |
|
|
४ |
भृकुटी |
६-८ |
|
|
५ |
भृकुटी |
९,१० |
|
|
६ |
महुवा |
१-९ |
|
|
७ |
मानपुर |
१-९ |
|
|
८ |
भृकुटी |
१,२ |
|
|
९ |
भृकुटी |
३-५ |
|
|
१० |
धनकौली |
१-९ |
|
३. नामः शिवराज नगरपालिका
केन्द्रः साविक शिवराज नगरपालि
जनसङ्ख्याः ६६७८१
क्षेत्रफलः २८४.०७ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ११
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
शिवराज |
१,९ |
|
|
२ |
शिवराज |
११ |
|
|
३ |
शिवराज |
२,३ |
|
|
४ |
शिवराज |
४,५ |
|
|
५ |
शिवराज |
६,१० |
|
|
६ |
शिवराज |
७,८ |
|
|
७ |
शिवराज |
१३ |
|
|
८ |
शिवराज |
१२ |
|
|
९ |
शिवगढी |
१-९ |
|
|
१० |
लालपुर |
१-९ |
|
|
११ |
थुनिया |
१-९ |
|
४. नामः महाराजगंज नगरपालिका
केन्द्रः साविक महाराजगंज नगरपा
जनसङ्ख्याः ५४८००
क्षेत्रफलः११२.२१ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ११
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
महाराजगंज |
१,२,८ |
|
|
२ |
महाराजगंज |
३-५ |
|
|
३ |
महाराजगंज |
६,७,९ |
|
|
४ |
बरइपुर |
१-९ |
|
|
५ |
उदयपुर |
१-९ |
|
|
६ |
भलबारी |
१-९ |
|
|
७ |
कुशवाह |
१-९ |
|
|
८ |
कजरह्वा |
१-९ |
|
|
९ |
शिसवा |
१-९ |
|
|
१० |
हर्दौना |
१-९ |
|
|
११ |
बलरामपुर |
१-९ |
|
५. नामः कृष्णनगर नगरपालिका
केन्द्रः साविक कृष्णनगर नगरपा
जनसङ्ख्याः ६२३७०
क्षेत्रफलः ९६.६६ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः १२
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
कृष्णनगर |
१-३ |
|
|
२ |
कृष्णनगर |
४-६ |
|
|
३ |
कृष्णनगर |
७,८ |
|
|
४ |
कृष्णनगर |
९-११ |
|
|
५ |
पुरुषोत्तमपुर |
१-९ |
|
|
६ |
भिल्मी |
१-९ |
|
|
७ |
अजिगरा |
१-९ |
|
|
८ |
बहादुरगंज |
२,६-९ |
|
|
९ |
बहादुरगंज |
१,३-५ |
|
|
१० |
विद्यानगर |
१-९ |
|
|
११ |
रामनगर |
१-९ |
|
|
१२ |
भगवानपुर |
१-९ |
|
६. नामः बाणगंगा नगरपालिका
केन्द्रः साविक बाणगंगा नगरपालि
जनसङ्ख्याः ७५२४२
क्षेत्रफलः २३३.६८ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ११
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
बाणगंगा |
१ |
|
|
२ |
बाणगंगा |
२,३ |
|
|
३ |
बाणगंगा |
८,९ |
|
|
४ |
बाणगंगा |
१० |
|
|
५ |
बाणगंगा |
११ |
|
|
६ |
बाणगंगा |
१२ |
|
|
७ |
बाणगंगा |
१३ |
|
|
८ |
बाणगंगा |
१४,१५ |
|
|
९ |
बाणगंगा |
१६,१७ |
|
|
१० |
बाणगंगा |
४,५ |
|
|
११ |
बाणगंगा |
६,७ |
|
७. नामः मायादेवी गाउँपालिका
केन्द्रः साविक पकडी गा.वि.स.को
जनसङ्ख्याः ४८२१८
क्षेत्रफलः ८८.५३ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ८
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
पकडी |
१-९ |
|
|
२ |
अभिराव |
१-९ |
|
|
३ |
फुलिका |
१-९ |
|
|
४ |
पिपरा |
१-९ |
|
|
५ |
बलुह्वा |
१-९ |
|
|
६ |
डुमरा |
१-९ |
|
|
७ |
हरनामपुर |
१-९ |
|
|
८ |
बिजुवा |
१-९ |
|
८. नामः यसोधरा गाउँपालिका
केन्द्रः साविक बैदौली गा.वि.स.
जनसङ्ख्याः ३७९५२
क्षेत्रफलः ६७.५६ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ८
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
तितिर्खी |
१-९ |
|
|
२ |
गौरी |
१-९ |
|
|
३ |
बसन्तपुर |
१-९ |
|
|
४ |
पर्सोहिया |
१-९ |
|
|
५ |
बैदौली |
१-९ |
|
|
६ |
रंगपुर |
१-९ |
|
|
७ |
सोमदिह |
१-९ |
|
|
८ |
सिंहखोर |
१-९ |
|
९. नामः शुध्दोदन गाउँपालिका
केन्द्रः साविक लबनी गा.वि.स.को
जनसङ्ख्याः ४५२०१
क्षेत्रफलः ९१.६९ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ६
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
पतरिया |
१-९ |
|
|
२ |
नन्दनगर |
१-९ |
|
|
३ |
लबनी |
१-९ |
|
|
४ |
पिठुवा |
१-९ |
|
|
५ |
हथिहवा |
१-९ |
|
|
६ |
बसखोर |
१-९ |
|
१०. नामः विजयनगर गाउँ
केन्द्रः साविक खुरहुरिया गा.वि
जनसङ्ख्याः ३६९३७
क्षेत्रफलः १७३.१९ (वर्ग कि.मि.)
वडा संख्याः ७
वडा नं. |
समावेश भएका साविक गा.वि.स./न.पा.हरू |
साविक वडा नं. |
क्षेत्रफल |
जनसङ्ख्या |
१ |
गुगौली |
१-३ |
|
|
२ |
गुगौली |
४-९ |
|
|
३ |
पत्थरदेइय |
१-५ |
|
|
४ |
पत्थरदेइय |
६-९ |
|
|
५ |
खुरहुरिया |
१-३,५,९ |
|
|
६ |
खुरहुरिया |
४,६-८ |
|
|
७ |
गणेशपुर |
१-९ |
|
श्रोतः सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय, जिल्ला समन्वय समिति कपिलवस्तु र जिल्ला प्रशासन कार्यालय कपिलवस्तु। तस्विरः सामाजिक संजाल । यस लेखमा कुनै प्रकारको त्रुटि फेला पार्नु भएमा कृपया सुझाव तथा सल्लाह दिनुहोला । सुझाव तथा सल्लाहको लागी कमेन्ट बक्स अथवा chinari2020@gmail.com मा समर्पक गर्न सक्नुहुनेछ । कपिलवस्तु जिल्लाको कुनै पनि स्थान विशेषको लेख प्रकाशन गर्न चाहानु भएमा पनि सम्पर्क गर्न सक्नुहुनेछ ।